Σύσταση και εξέλιξη του Μυστηρίου
i. Εισαγωγικά
Η απόφαση του ανθρώπου να αναγνωρίσει την αμαρτωλότητά του και να αρχίσει μια νέα πνευματική ζωή, ονομάζεται «μετάνοια», δηλαδή «μεταβολή της αμαρτωλής νοοτροπίας». Είναι ένας αγώνας για συμφιλίωση με τον συνάνθρωπο και τον Θεό. Στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας υπάρχει ένα ιδιαίτερο Μυστήριο, με το οποίο ο πιστός πραγματοποιεί την απόφαση του να μετανοήσει και να λάβει τη συγχώρηση του Θεού, το Μυστήριο της Μετανοίας. Το Μυστήριο της Μετανοίας είναι συνυφασμένο με το γεγονός της πτώσης του ανθρώπου, αλλά και με το σχέδιο της Θείας Οικονομίας, το οποίο κορυφώνεται στο σωτηριώδες έργο του Κυρίου. Ήδη, στην Παλαιά Διαθήκη, ο Θεός καλεί τον ανθρωπο σε μετάνοια, όταν τον αναζητά στον Παράδεισο («Αδάμ, πού είσαι;»). Γι᾽ αυτό στο βιβλίο της Εξόδου, ο Θεός αποκαλείται «οικτίρμων και ελεήμων, μακρόθυμος και πολυέλεος και αληθινός» (34, 6). Στην Παλαιά Διαθήκη η μετάνοια πραγματοποιείται με διαφόρους τρόπους: με τη συλλογική ή ατομική εξαγόρευση και ομολογία των αμαρτιών, με τη νηστεία, με το σχίσιμο των ρούχων και την ένδυση σάκκου, καθώς και με την προσφορά εξιλαστηρίων θυσιών.
ii. Η Καινή Διαθήκη και η αποστολική εποχή
στην περίπτωση της θεραπείας του παραλυτικού (Μτ.9,2/Μκ.2,5), η οποία και προκάλεσε την
αντίδραση των Γραμματέων. Υπάρχουν, όμως, και άλλα σημαντικά παραδείγματα μετανοίας που αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη, όπως η πτώση και η μετάνοια του Αποστόλου Πέτρου, η ομολογία των αμαρτιών του Ζακχαίου και η επιστροφή του ασώτου.
Η κορυφαία, όμως, στιγμή για το Μυστήριο της Μετανοίας είναι η σύστασή του από τον Κύριο, που μαρτυρείται σε δύο περιπτώσεις: μετά την Ανάστασή του («Λάβετε Πνεύμα Άγιον. Αν τινών αφήτε τας αμαρτίας αφίενται αυτοίς, αν τινών κρατήτε κεκράτηνται», Ιω. 20, 21-23) και κατά τη διάρκεια της συνομιλίας Του με τους Μαθητές Του («Αμήν λέγω υμίν· όσα εάν δήσητε επί της γης έσται δεδεμένα εν τω ουρανώ, και όσα εάν λύσητε επί της γης έσται λελυμένα εν τω ουρανώ», Μτ. 18, 18). Για την πρώτη χριστιανική Εκκλησία, ισχύει η μαρτυρία της Καθολικής επιστολής του αγ. Ιακώβου του αδελφοθέου (5,16) περί «εξομολογήσεως» του ενός προς τον άλλο («εξομολογείσθε αλλήλοις τα παραπτώματα υμών»). Εδώ, μπορούμε να διαβλέψουμε κάποιο τελετουργικό μετανοίας στην πρώτη Εκκλησία. Επίσης, στην Α΄ Καθολική επιστολή του Ιωάννη (1, 9) μαρτυρείται η ομολογία των αμαρτιών («Εάν ομολογώμεν τας αμαρτίας ημών, πιστός εστι και δίκαιος, ίνα αφή ημίν τας αμαρτίας και καθαρίση ημάς από πάσης αδικίας»), ενώ στις «Πράξεις των Αποστόλων» (19, 18) αναφέρεται ότι «πολλοί από τους πιστούς εξομολογούνταν και αναγνώριζαν τις αμαρτίες τους».
iii. Η μετάνοια στην αρχαία Εκκλησία
Η πρώτη μαρτυρία περί μετανοίας στην αρχαία Εκκλησία είναι του Κλήμεντος Ρώμης (τέ-
λος του 1ου μ.Χ. αι.), στην Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή. Εκεί προτρέπει όσους αμάρτησαν
να μεταβούν στους πρεσβυτέρους και να παιδευθούν «εις μετάνοιαν κάμψαντες τα γόνατα
της καρδίας αυτών». Από εδώ καταλαβαίνουμε πως υπήρχε τελετουργικό, που προέβλεπε
την κάμψη των γονάτων. Αλλά και ο άγιος Ιγνάτιος Αντιοχείας (50-113 μ.Χ.), αναδεικνύει τον
ρόλο του Επισκόπου στη διαδικασία της μετανοίας, όταν γράφει ότι ο Θεός συγχωρεί τους
μετανοούντες «αν επιστρέψουν σ᾽ Αυτόν και αν συμμετάσχουν σε ειδική ακολουθία που τελεί ο Επίσκοπος».
Η «Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων» (κείμενο του 100-150 μ.Χ.) αναφέρει ότι, πριν από τη Θεία Ευχαριστία προηγείτο δημόσια εξομολόγηση. Τον δημόσιο χαρακτήρα της εξομολόγησης και την επιτέλεσή της μέσα στη Θεία Ευχαριστία μαρτυρεί και ο άγ. Ειρηναίος Λυώνος (140-200 μ.Χ.), αναφερόμενος σε αιρετικούς, οι οποίοι επέστρεψαν στην ορθόδοξη πίστη. Τον 3ο και 4ο μ.Χ. αιώνα, πλέον, το Μυστήριο της Μετανοίας εμφανίζεται δομημένο σε σαφέστερα λειτουργικά πλαίσια: είναι εμφανέστερη η συμμετοχή του Επισκόπου και των πρεσβυτέρων και εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα αιτημάτων και ευχών υπέρ των μετανοούντων. Έτσι, στις «Αποστολικές Διαταγές» (τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα) εμφανίζεται μία πλήρης Ακολουθία του Μυστηρίου της Μετανοίας, η οποία αναπτύσσεται περισσότερο, με νέες ευχές, μετά τον 8ο αιώνα και φθάνει μέχρι την εποχή μας.
Η βαθύτερη έννοια του Μυστηρίου
Το Μυστήριο της Μετανοίας, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα Μυστήρια, δεν έχει «ύλη» (όπως ο άρτος και ο οίνος στη Θεία Ευχαριστία, το νερό στο Βάπτισμα, το μύρο στο Χρίσμα, τα στέφανα στον Γάμο, το λάδι στο Ευχέλαιο και η επίθεση των χεριών στις Χειροτονίες). Όμως, παρά τις διαφορές αυτές με τα άλλα Μυστήρια, το Μυστήριο της Μετανοίας έχει ιδιαίτερα θεολογικά χαρακτηριστικά που αναδεικνύουν τη μεγάλη σημασία και αξία του:
i. Σε όλες τις ευχές του γίνεται αναφορά σε λόγους του Κυρίου περί συγχώρησης και άφεσης των αμαρτιών, αλλά και σε ενθαρρυντικά παραδείγματα φιλάνθρωπης συμπεριφοράς του Κυρίου και παροχής συγγνώμης προς τους αμαρτάνοντες.
ii. Οι ευχές του Μυστηρίου της Μετανοίας αποπνέουν την αλήθεια ότι δεν πρόκειται για διαδικασία δικαστικής κρίσης, αλλά για διαδικασία σωτηρίας και πνευματικής θεραπείας, σύμφωνα με τη διδασκαλία του Κυρίου («δεν ήλθα για να κρίνω τον κόσμο, αλλά για να σώσω τον κόσμο»).
iii. Η μελέτη της θεολογίας των ευχών του Μυστηρίου της Μετανοίας αποδεικνύει ότι το Μυστήριο αυτό διατήρησε τον χαρακτήρα της αγαπητικής κοινωνίας πνευματικού και πιστού (δηλαδή, κατ’ αναγωγή, Θεού και ανθρώπου).
Το Μυστήριο της Μετανοίας και ο σύγχρονος άνθρωπος: δισταγμοί και δυσκολίες προσέγγισης
Στη σημερινή εποχή ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται από μία έξαρση του εγωϊσμού του, με αποτέλεσμα να μην παραδέχεται τα σφάλματα και τα λάθη του. Το γεγονός αυτό του δημιουργεί δισταγμούς και δυσκολίες, ώστε να προσέλθει στο Μυστήριο της Μετανοίας. Αν, όμως, αναγνωρίσει τον βαθμό της ευθύνης του για τα προβλήματα που υπάρχουν στο κοινωνικό περιβάλλον του, αν παρατηρήσει βαθύτερα τον εαυτό του και συνειδητοποιήσει τα προβλήματα της προσωπικότητάς του και τις αστοχίες του, τότε έχει ήδη πραγματοποιήσει το πρώτο βήμα για να προσέλθει στο Μυστήριο της Μετανοίας.
Δυσκολίες προσέγγισης του Μυστηρίου της Μετανοίας από τους σύγχρονους ανθρώπους εμφανίζονται και αφορούν, κάποιες φορές και στο πρόσωπο του εξομολόγου και πνευματικού, δηλαδή, του ιερέα που θα τελέσει το Μυστήριο της Μετανοίας, που θα υποδεχτεί την εξομολόγηση του ανθρώπου και που θα τον κατευθύνει σωστά, ώστε, να ξεπεράσει τις πνευματικές αστοχίες του. Η Εκκλησία πρέπει να προετοιμάσει τους κληρικούς της κατάλληλα, με επαρκή και διαρκή καθοδήγηση, ώστε να ανταποκρίνονται με τον καλύτερο τρόπο στις πνευματικές ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου και, κυρίως, στη διαδικασία της μετάνοίας του και της επιστροφής του από τη ζωή της αμαρτίας, στη ζωή κοντά στον Θεό.
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
1η Δραστηριότητα
Καταιγισμός ιδεών με τη λέξη «μετάνοια».
2η Δραστηριότητα
Αντιγνωμίες: Χωριζόμαστε σε δυο ομάδες και διατυπώνουμε, η πρώτη επιχειρήματα υπέρ της
Εξομολόγησης και η δεύτερη επιχειρήματα που εναντιώνονται στο Μυστήριο. Τα αντιπαραβάλλουμε και συζητούμε.
3η Δραστηριότητα
Διάδρομος συνείδησης για έναν νέο που σκέφτεται να εξομολογηθεί. Σχηματίζουμε δύο σειρές που η μία αντικρίζει την άλλη, με ένα διάδρομο μεταξύ τους, ώστε να μπορεί να τον διασχίζει ένας μαθητής που σκέφτεται να συμμετάσχει στο Μυστήριο της Εξομολόγησης. Καθώς εκείνος προχωρά στον διάδρομο, οι υπόλοιποι επιχειρηματολογούν εναλλάξ και μεγαλόφωνα, εκφράζοντας την επιθυμία του, αλλά και τις αναστολές ή τις επιφυλάξεις του για το Μυστήριο.
4η Δραστηριότητα
Ρόλος στον τοίχο: «Ένας νέος ετοιμάζεται να εξομολογηθεί».
5η Δραστηριότητα
Διαβάζουμε την παραβολή του ασώτου υιού στην τάξη. Έπειτα, σε ένα μεγάλο χαρτί σχεδιάζουμε το περίγραμμα του άσωτου και το κολλάμε στον τοίχο. Γράφουμε μέσα σε περίγραμμα τις σκέψεις και τα συναισθήματά του πριν (με μαύρο χρώμα), και μετά την επιστροφή του στον σπλαχνικό πατέρα (με κόκκινο χρώμα).
6η Δραστηριότητα
TPS με θέμα: «Τι σημαίνει “μετανιώνω”;». Σκεφτόμαστε όσα συζητήσαμε σήμερα για το Μυ-
στήριο της Μετάνοιας. Επιλέγουμε την πιο σημαντική πτυχή του, κατά τη γνώμη μας και τη
σημειώνουμε. Συζητούμε με τον συμμαθητή/συμμαθήτριά μας για αυτήν, καταγράφουμε τις
απόψεις μας και προτείνουμε έναν νέο τίτλο της Ενότητας, ως ομάδα. Ο Καθηγητής μας τον
γράφει στον πίνακα και υποστηρίζουμε την άποψή μας. Συζητούμε στην ολομέλεια της τάξης
και επιλέγουμε τον πιο αντιπροσωπευτικό.
7η Δραστηριότητα
Artful Thinking: Σχηματίζουμε ομάδες, χωρίζουμε τον πίνακα του Miloradovich Dmitrievich
«Στον εξομολογητή», σε μέρη και επιλέγουμε ένα. Το παρατηρούμε και σημειώνουμε τι βλέ-
πουμε, που έχουν τοποθετηθεί τα πρόσωπα, τα συναισθήματά τους, τι μπορεί να σκέπτονται.
Συζητούμε σε ολομέλεια τις απόψεις μας για κάθε μέρος της εικόνας που αναλάβαμε να πα-
ρατηρήσουμε.
Διαβάζουμε τα κείμενα που ακολουθούν και παρατηρούμε την εικόνα που τα συνοδεύει. Πώς
συνδέεται το περιεχόμενό τους με το συναίσθημα που εκφράζει το πρόσωπο του ιερέα και η
στάση του εξομολογούμενου;
« Ύστερα από την επίγνωση της αμαρτίας, ακολουθεί η απόφαση για επιστροφή στον πατρικό οίκο και η ομολογία της αμαρτίας μας στον ουράνιο Πατέρα. Οι δύο αυτές πράξεις συνιστούν την ουσία του μυστηρίου της Μετανοίας και της ιεράς Εξομολογήσεως. Ο φιλάνθρωπος Θεός δείχνοντας την αγάπη Του για κάθε ένα από τα παιδιά Του που απομακρύνθηκαν από κοντά Του, ανοίγει τον δρόμο της επιστροφής. Αυτό, επομένως, που χρειάζεται, είναι να θελήσουμε να επιστρέψουμε προς τον Κύριο και
Εκείνος όχι μόνο ανοίγει τον δρόμο της επιστροφής, αλλά μάς δίνει και τη χάρη Του, ως συνεργό στο έργο της μετανοίας».
Γρηγορίου Ιερομονάχου, «Η ιερά Εξομολόγησις (σχόλια)», Αθήνα, Δόμος, 1997, σσ. 32 και 33.
«Η αμαρτία είναι μία ασθένεια της ψυχής μας. Το επιτίμιο που δίδει ο Πνευματικός είναι το φάρμακο της αμαρτίας. Ο Μέγας Βασίλειος γράφει ότι πρέπει “να δεχόμαστε την επιτίμηση ωσάν φάρμακο που θεραπεύει το πάθος και επαναφέρει την υγεία”. Όταν για πρώτη φορά αμάρτησε ο άνθρωπος, ο Θεός όρισε κάποια επιτίμια στον Αδάμ και την Εύα για την αμαρτία που διέπραξαν. Λέγει ο Θεός στον Αδάμ: “Εν ιδρώτι του προσώπου σου φαγή τον άρτον σου”. Και ο ιερός Χρυσόστομος παρατηρεί: “Φαίνεται πως είναι ποινή και τιμωρία ο λόγος αυτός του Θεού. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι νουθεσία και φρονηματισμός και φάρμακο για τις πληγές που προξενήθηκαν από την αμαρτία”. Ακόμα και η εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο ήταν μία πράξη φιλανθρωπίας. Διότι, ο Θεός μάς επιβάλλει την τιμωρία για να μάς νουθετήσει. Επειδή θέλει
να σταματήσει την πορεία μας προς το χειρότερο και να ανακόψει την αύξηση της πονηρίας, μάς τιμωρεί οδηγούμενος από τη φιλανθρωπία Του».
Γρηγορίου Ιερομονάχου, «Η ιερά Εξομολόγησις (σχόλια)», Αθήνα, Δόμος, 1997, σ. 123.
Πηγή:Γεώργιος Φίλιας, Δημήτριος Χοϊλούς, Κωνσταντίνος Πρέντος,Λειτουργική Ζωή της Εκκλησίας Β´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, σελ:55-62
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Αφήστε το σχόλιό σας