Διωγμοί, αναγνώριση και αποδοχή του Χριστιανισμού

Οι πρώτες αντιδράσεις στο χριστιανικό κήρυγμα α) στην Παλαιστίνη και β) στον ελληνορωμαϊκό κόσμο 

 Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καινούργιου λαού του Θεού δεν χωρούσαν εύκολα στις μέχρι τότε ανθρώπινες αντιλήψεις περί θρησκειών και κοινωνικών φαινομένων. Ο Ιησούς κηρυττόταν ως Χριστός, αλλά με χαρακτηριστικά πολύ διαφορετικά απ’ αυτά που πίστευαν οι Ιουδαίοι ότι έπρεπε να έχει. Γι’ αυτό και τον καταπολεμούσαν. Για τον εθνικό κόσμο οι χριστιανοί διέφεραν απ’ όλες τις παραδοσιακές θρησκείες των παλαιών πόλεων-κρατών αλλά και τις «διεθνείς» μυστηριακές λατρείες της εποχής τους κατά το ότι, εκτός από λατρευτική ένωση, αποτελούσαν και μια ομάδα με κοινές αξίες και τρόπο ζωής. Αυτό καθρεφτιζόταν στην καθημερινή ζωή τους μέσα από την αγάπη προς όλους αλλά και την ασυμβίβαστη απόρριψη των ειδώλων.

Μάρτυρες, άνθρωποι που ενέπνευσαν: Το μαρτύριο ως τελείωση της αγάπης 

 Οι διωγμοί κατά των χριστιανών διακρίνονται σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση τοπικές κοινωνίες διέβαλλαν τους χριστιανούς στην κρατική εξουσία, με τρομερές κατηγορίες για αθεΐα και ανηθικότητα, με αποτέλεσμα εκείνη να τους διώκει. Τα κίνητρα που είχαν ήταν ποικίλοι φόβοι –ιδίως για την άγνωστη θρησκεία, που καμιά φορά εξελίσσονταν σε μαζική υστερία– ή συμφέροντα ομάδων. Μετά το 250, η αυτοκρατορική πολιτική επιστροφής «στις ρίζες» της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας απαίτησε απ’ όλους να θυσιάσουν στον αυτοκράτορα. Τώρα, η άρνηση των χριστιανών οδήγησε σε διωγμούς περισσότερο γενικευμένους, από την ίδια την κεντρική εξουσία και λιγότερο από τις τοπικές κοινωνίες.

 Το μαρτύριο δεν σήμαινε μόνο το βίαιο τέλος του μάρτυρα στο όνομα του Χριστού, αλλά κυρίως την προσευχή του μάρτυρα για τους διώκτες του. Πολύ γρήγορα: 

 • συνδέθηκε με τον Σταυρό του Χριστού, και

 • με τη θεία Ευχαριστία ως προέκτασή της, ως ζώσα δηλαδή θυσία, και τέλος

 • θεωρήθηκε ένα στάδιο δοκιμασίας πριν την έλευση του Ιησού Χριστού. Αυτά φαίνονται σε κεντρικά κείμενα της αρχαίας Εκκλησίας, όπως τις Επιστολές του Ιγνατίου Αντιοχείας, το Μαρτύριο Πολυκάρπου αλλά και την Αποκάλυψη του Ιωάννη, καθώς και στην αυθόρμητη τιμή των λειψάνων από τους χριστιανούς με την τοποθέτησή τους στην Αγία Τράπεζα. Βαθμιαία, το μαρτύριο επεκτάθηκε στην έννοια της «τελείωσης στην αγάπη», όπως μαρτυρεί ο Κλήμης ο Αλεξανδρέας τον 2ο αιώνα. Τιμή μάρτυρα αποδόθηκε επίσης στους χριστιανούς που πέθαναν από την πανώλη όταν περιέθαλπαν τους εθνικούς ασθενείς αδελφούς τους, όπως μαρτυρεί ο Διονύσιος Αλεξανδρείας το 250. Η εποχή των μαρτύρων εμπλούτισε τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να ζήσει κανείς το χριστιανικό Ευαγγέλιο και να το κηρύξει στην υπόλοιπη κοινωνία, διευρύνοντας την έννοια της προσφοράς και της αγάπης ακόμα και προς τον εχθρό. Η Εκκλησία στην Αίγυπτο μέχρι σήμερα έχει το δικό της χριστιανικό χρονολόγιο, που αρχίζει με το «έτος των μαρτύρων», δηλαδή τον διωγμό του Διοκλητιανού στην αρχή της θητείας του (284 μ.Χ.).

  Πεπτωκότες: άνθρωποι που δείλιασαν 

 Παράλληλα με τους πολυπληθείς μάρτυρες υπήρξαν, κυρίως κατά τη δεύτερη περίοδο, και πολλοί που δέχθηκαν με διάφορους τρόπους να συμμοφωθούν περισσότερο ή λιγότερο με τις διαταγές της εξουσίας: θυσίαζαν ή έπαιρναν ψεύτικη βεβαίωση γι’ αυτό, έστελναν δούλους τους να το κάνουν ή παρέδιδαν ιερά βιβλία στις αρχές. Μεγάλο μέρος αυτών των ανθρώπων θέλησαν κατόπιν να ξαναγυρ σουν στην Εκκλησία. Η τελική κρίση της Εκκλησίας απέναντι σ’ αυτούς τους «πεπτωκότες» υπήρξε ένα ακόμη δείγμα της νέας στάσης ζωής και της μεταμόρφωσης του κόσμου από το χριστιανικό Ευαγγέλιο: μετά από έ ντο νες συζητήσεις και διαφωνίες, η Εκκλησία χωρίς να αποδέχεται συμβιβασμό με τα είδωλα, δέχθηκε με διάφορες μορφές μετανοίας τις περισσότερες κατηγορίες πεπτωκότων αφήνοντας την τελική κρίση τους στον ερχόμενο Ιησού Χριστό. Πολλοί που διαφώνησαν με αυτή την αποδοχή κατέληξαν να δημιουργήσουν σχισματικές ομάδες «ασυμβίβαστων» που καταδικάσθηκαν αυστηρά από την Εκκλησία, όπως οι Δονατιστές στη Βόρειο Αφρική και οι Μελιτιανοί στην Αίγυπτο.

 Η σταδιακή αναγνώριση και αποδοχή του χριστιανισμού – Ο Μέγας Κωνσταντίνος και το διάταγμα των Μεδιολάνων 

 Περίπου μετά το 200 οι χριστιανοί με τον τρόπο ζωής τους αρχίζουν να ελκύουν περισσότερους ανθρώπους σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Μορφωμένοι χριστιανοί, οι απολογητές, γράφουν ότι ο ευαγγελικός τρόπος ζωής δεν πολεμά τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό, αλλά αντίθετα αποτελεί την κορύφωσή τους. Καθώς ακόμα και στην αυτοκρατορική αυλή όλο και συχνότερα εμφανίζονται υποστηρικτές των χριστιανών, ένας κυβερνήτης, ο Κωνσταντίνος, νικά τους εχθρούς του με το όραμα του Σταυρού με τα αρχικά του Χριστού, το Χριστόγραμμα. Εξάλλου, βλέπει στους χριστιανούς το μέλλον της κοινωνίας και της ρωμαϊκής πολιτείας. Η μητέρα του Ελένη επισκέπτεται την κατεστραμμένη από τον 1ο αι. πόλη των Ιεροσολύμων και αναδεικνύει τον χριστιανικό χαρακτήρα της και τα γεγονότα της επίγειας ζωής του Κυρίου και ανακαλύπτει τον τίμιο Σταυρό. Πολύ σύντομα, το 313, ο Κωνσταντίνος εκδίδει το Διάταγμα των Μεδιολάνων (Μιλάνο) στο οποίο οι χριστιανοί μπορούν να λατρεύουν νόμιμα τον Χριστό και να προσεύχονται για το καλό της κοινωνίας, όπως και οι άλλες θρησκείες, σηματοδοτώντας το τέλος των διωγμών. Με το διάταγμα των Μεδιολάνων δεν επιβάλλεται ούτε γίνεται επίσημη θρησκεία ο χριστιανισμός, αλλά γίνεται ελεύθερη η χριστιανική λατρεία, γι’ αυτό ονομάσθηκε Διάταγμα της Ανεξιθρησκίας. Λίγο αργότερα ο Κωνσταντίνος εξέδωσε και άλλα δια τάγματα που έδιναν νομική υπόσταση στις χριστιανικές κοινό τη τες, ώστε αυτές να έχουν περιουσία και να δέχονται κληρονομιές. Επίσης, επέτρεψε στους επισκόπους να δικάζουν διαφορές μεταξύ των υπηκόων και καθιέρωσε την Κυριακή ως αργία. Σχεδίασε και ίδρυσε μια νέα πρωτεύουσα στις ανατολικές περιοχές, τη Νέα Ρώμη. Ήταν στην προνομιακή θέση του αρχαίου Βυζαντίου, και πήρε το όνομα του ιδρυτή της. Ο Κωνσταντίνος προίκισε από την αρχή την Κωνσταντινούπολη, με αγάλματα, στολίδια και θησαυρούς. Η πόλη απέκτησε έντονο χριστιανικό χαρακτήρα, με σημαντικούς ναούς, και συλλογή λειψάνων, χωρίς όμως να καταστραφούν άλλοι χώροι εθνικής λατρείας. Στην μεγάλη Σύνοδο επισκόπων που οργάνωσε ο ίδιος στη Νίκαια της Βιθυνίας το 325 για να αντιμετωπισθεί ο Αρειανισμός (βλέπε επόμενη Ενότητα) και το πρόβλημα του εορτασμού του Πάσχα, χαρακτήρισε τον εαυτό του «επίσκοπο των εκτός», εννοώντας είτε ότι φροντίζει για τους εκτός Εκκλησίας, όπως οι επίσκοποι τους χριστιανούς, είτε ότι φροντίζει τα υλικά και πρακτικά πράγματα της Εκκλησίας όπως οι επίσκοποι τα «εντός», δηλαδή το ποιμαντικό και θεολογικό έργο. Στο τελευταίο διάστημα της ζωής του βαπτίσθηκε χριστιανός δείχνοντας ότι η προσεκτική στήριξη του χριστιανισμού δεν ήταν μόνο προϊόν πολιτικού υπολογισμού. Η Εκκλησία για το έργο που επιτέλεσε στη διάδοση του Ευαγγελίου τον ονόμασε «ισαπόστολο», ενώ το παράδειγμα της πολιτικής του ενέπνευσε το ξεκίνημα μιας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με χριστιανικό χαρακτήρα.

Κείμενα-Εικόνες-Δραστηριότητες 

 Η έγνοια του αγίου για την εκκλησία της Αντιόχειας 

 Επειδή η εκκλησία στην Αντιόχεια της Συρίας ειρηνεύει, όπως μου δηλώθηκε, χάρη στην προσευχή σας, κι εγώ έγινα ευθυμότερος και πιο αμέριμνος στα χέρια του Θεού, και ιδίως εάν συμβεί να πάθω για τον Θεό, θα βρεθώ στην ανάσταση μαθητής δικός σας. Πρέπει, Πολύκαρπε, να συγκαλέσεις θεοπρεπές συμβούλιο και να χειροτονήσεις κάποιον, αν έχετε κάποιον αγαπητό πολύ και ακούραστο, που θα μπορέσει να κληθεί «θεοδρόμος». Αυτόν να τον καταξιώσετε, ώστε να πάει στη Συρία και να δοξάσει την άοκνη αγάπη σας προς δόξαν του Θεού. Ο χριστιανός δεν εξουσιάζει τον εαυτό του, αλλά παραδίδεται στον Θεό. Ιγνάτιος Πρὸς Πολύκαρπον 7, Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέ ων 2 (Αθήνα: Απο στο λι κή Διακονία,1955), 284 [282-284].

 Οι χριστιανοί στον λοιμό 

 Το παρακάτω απόσπασμα είναι από Πασχάλεια επιστολή του Διονυσίου Αλεξανδρείας (248265), που παρατίθεται από τον Ευσέβιο Καισαρείας (Εκκλησιαστική Ιστορία Ζ΄ 22, 68), εξιστορεί τη λοιμώδη ασθένεια που ξέσπασε σε χριστιανούς και ειδωλολάτρες ενώ ήταν ακόμη νωπή η ανάμνηση των διωγμών εναντίον των χριστιανών. Φανταστείτε ότι ζείτε κάπου εκεί. Εμπνευστείτε από το κείμενο και αναπαραστήστε τη σκηνή. 

Στην Αλεξάνδρεια στο 250: Με το που αναπνεύσαμε λοιπόν λίγο (από τα πάθη και τις συμφορές, δηλ. διωγμό, πόλεμο, πείνα κλπ.), τόσο εμείς όσο κι εκείνοι (οι εθνικοί), ενέσκηψε η επιδημία (πανούκλα), που υπήρξε για ε κείνους φοβερότερη απ’ όλους τους φόβους και χειρότερη απ’ όλες τις συμφορές. […] Οι περισσότεροι, λοιπόν, από τους αδελφούς μας, χωρίς να νοιάζονται για τον εαυτό τους, ο ένας μετά τον άλλον, από υπερβάλλουσα αγάπη και φιλαδελφία, επισκέπτονταν τους ασθενείς χωρίς καμία προφύλαξη και τους υπηρετούσαν με όλες τους τις δυνάμεις. Τους περιέθαλπαν εν Χριστώ και πέθαιναν μαζί τους με πολλή χαρά, αφού μολύνονταν με την πάθηση από εκείνους, τραβώντας κατά κάποιο τρόπον πάνω τους την αρρώστια από εκείνους με τους οποί ους έρχονταν σε άμεση επαφή, και υποφέροντας τους ίδιους μ’ εκείνους πόνους. Έτσι πολλοί, ενώ περιποιήθηκαν και ενίσχυσαν άλλους, πέθαναν οι ίδιοι [...]. Οι πιο εκλεκτοί, λοιπόν, από τους αδελφούς μας με αυτό τον τρόπο έφυγαν από τη ζωή, πρεσβύτεροι και διάκονοι και λαϊκοί, όλοι λαμπρά επαινούμενοι. Και τούτο, γιατί το είδος αυτό του θανάτου, που ήταν αποτέλεσμα πολλής ευσέβειας και δυνατής πίστης, δεν λογιζόταν καθόλου υποδεέστερο από το μαρτύριο. Όχι κάποτε, αλλά σήμερα Οι Χριστιανοί στην Αίγυπτο υπέστησαν δολοφονικές επιθέσεις από ριζοσπαστικές επιθέσεις ακραίων ισλαμιστών το 2017. 

Το παρακάτω απόσπασμα παρουσιάζει τη στάση πολλών μουσουλμάνων αλλά και των ίδιων των Κοπτών χριστιανών σήμερα απέναντι στο μαρτύριο: Τον τελευταίο καιρό ακόμα και οι εκπρόσωποι του an-Nur, του σαλαφιτικού υπερ-συντηρητικού ισλαμικού κόμματος εξέφρασαν δημόσια την καταδίκη τους για τις στοχευμένες δολοφονικές επιθέσεις ενάντια των Χριστιανών Κοπτών στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου του Σινά, δηλώνοντας ότι αυτές «εναντιώνονται στη διδασκαλία του Ισλάμ». Ο πλούτος και η δύναμη της Κοπτικής κοινότητας, ωστόσο, φανερώνεται κατά κύριο λόγο στη δύναμη της πίστης που οι Κόπτες επιδεικνύουν μπροστά στην εμπειρία του μαρτυρίου. «Οι μάρτυρές μας και η πράξη του μαρτυρίου αυτή καθ’ αυτή», έλεγε το Δεκέμβριο ο πατριάρχης Tawadros [Θεόδωρος], στην κηδεία των θυμάτων της επίθεσης στoν ναό της Μποτροσίγια, «μας ενώνουν με τον ουρανό και ανυψώνουν την καρδία μας μ’ αυτούς που βρίσκονται ήδη εκεί και πρεσβεύουν για μας». «Δίνουμε τον τελευταίο χαιρετισμό στους αγαπημένους μας με πνεύμα δοξολογίας», προσέθεσε ο προκαθήμενος της Κοπτο-ορθόδοξης Εκκλησίας, «επειδή πιστεύο με ότι δεν υπάρχει θάνατος για κείνους που αγαπούν τον Θεό: θα αναστηθούν στην ευφροσύνη της αιώνιας ζωής». Λόγια που πιστοποιούν με τον πιο απλό και αφοπλιστικό τρόπο την οπτική με την οποία οι χριστιανοί αντιμετώπιζαν πά ντα τους μάρτυρές τους και συνεισφέρουν ώστε να νικηθεί η συγκεχυμένη λήθη που όλο και πιο συχνά φαίνεται να σκεπάζει ακόμα κι αυτό το απαράμιλλο χαρακτηριστικό του «χριστιανικού γεγονότος» στον κόσμο. Gianni Valente, εφημ. La Stampa, 9.4.2017 μτφρ. Νίκος Κουρεμένος .

 

  Έργα του Μαξίμ Σεσουκώφ. Πάνω: Ο Πρωτομάρτυρας Στέφανος.

 Μέση: Οι 21 μάρτυρες οι εν Λιβύη μαρτυρήσαντες. Η δεύτερη εικόνα αναφέρεται στα δραματικά γεγονότα του Απριλίου του 2015 στη Σύρτη της Λιβύης.

 Κάτω: Ματωμένοι σταυροί στο εξωτερικό του ναού του Αγίου Μάρκου των Κοπτών στο Κάιρο, μετά από τρομοκρατική επίθεση ανήμερα την Πρωτοχρονιά του 2011. 

 Από τις πρώτες μέρες της ύπαρξής της μέχρι και σήμερα το δέντρο της εκκλησίας αυξάνει με το αίμα των μαρτύρων της. 

Ομαδοσυνεργασία  

Χωριστείτε σε ομάδες και αφηγηθείτε ο ένας στον άλλο (ή γράψτε) την ιστορία της εξάπλωσης του χριστιανισμού στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία από διαφορετικές σκοπιές. Π.χ. ένας χριστιανός δούλος, μια πλούσια γυναίκα, ένας Ρωμαίος αξιωματούχος, ένας δικαστής, ένας φρουρός, ένας πεπτωκώς, ένας πιστός που ζητάει το σώμα προσφιλούς του μάρτυρα. Συνδέστε το θέμα σας με την τιμή των μαρτύρων και τη θεία Ευχαριστία. 

Παιχνίδι 

 Φανταστείτε πως κάποιος έχει συλληφθεί και προβληματίζεται αν πρέπει να καταδώσει ή να θυσιάσει. Ένα παιδί ας πάρει αυτόν τον ρόλο. Συμβουλέψτε τον ανάλογα, εκφράζοντας τους προβληματισμούς σας.

 • Αναζητήστε πληροφορίες για τον βίο του αγίου Δημητρίου και του Νέστορα, της αγίας Βαρβάρας, Αικατερίνης, Παρασκευής (ή άλλων μαρτύρων). Γράψτε στο τετράδιό σας μία παράγραφο, με ό,τι σας έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση. 

 • Γράψτε μία παράγραφο που να συνδέει τον βίο και την τελευτή των μαρτύρων με τον σταυρικό θάνατο του Χριστού. 

• Κάποιοι άγιοι είχαν παγκόσμια απήχηση ήδη στην εποχή τους. Έγιναν θρύλος στο στόμα των απλών και ταπεινών ανθρώπων, και θέμα στη λογοτεχνία και την τέχνη. Παρατηρήστε το σχέδιο του αγίου Γεωργίου από τον περίφημο ζωγράφο Σαλβαντόρ Νταλί. Μπορείτε να βρείτε άλλα έργα ζωγραφικής, κείμενα, θαύματα ή γενικότερα τεκμήρια που να δείχνουν αυτή την απήχηση 

 

 

 

Εισαγωγικά στο Διάταγμα της Ανεξιθρησκείας (313), γνωστό και ως διάταγμα των Μεδιολάνων: 

 Κατά τη φιλανθρωπία μας και τη διαρκή μας συνήθεια να απονέμουμε συγνώμη σε όλους τους ανθρώπους, νομίζουμε ότι πρέπει με μεγάλη προθυμία να επεκτείνουμε τη συγνώμη μας και σε αυτή την περίπτωση, για να υπάρχουν και πάλι χριστιανοί και να ξαναχτίζουν τους οίκους όπου συναθροίζονται, ώστε να μην κάνουν κάτι αντίθετο προς την έννομη τάξη. Με άλλη επιστολή θα δηλώσουμε στους δικαστές τι ακριβώς θα χρειαστεί να τηρήσουν. 

Απόσπασμα από το Διάταγμα: 

Εδώ και πολύν καιρό, έχοντας αποφασίσει ότι δεν πρέπει να απορρίπτεται η ελευθερία της θρησκείας και πως πρέπει να δίνεται η δυνατότητα στη βούληση του καθενός να υπηρετεί τα θεία πράγματα σύμφωνα με την προαίρεσή του, παραγγείλαμε στους χριστιανούς να φυλάνε την πίστη της θρησκείας τους. […] Τώρα ελεύθερα και απλά μπορεί καθένας από εκείνους που πρεσβεύουν τη θρησκεία των χριστιανών να τη διατηρεί χωρίς καμιά ενόχληση. […] Έχει δοθεί η εξουσία αυτή και σε όσους άλλους θέλουν να ακολουθούν τη λατρεία και θρησκεία της αρεσκείας τους, κατά τρόπον ώστε να μπορεί καθένας να προτιμά και να υπηρετεί οποιανδήποτε θρησκεία θέλει. Ευσεβίου Καισαρείας, Εκκλησιαστική Ιστορία 8, 17, 9-10 και 10, 5, 1-14 (επιλογή).

Δημήτριος Ν. Μόσχος, Ευαγγελία Βουλγαράκη, Εκκλησιαστική Ιστορία και Πατέρες  και Θεολόγοι της Εκκλησίας,  ΤΕΥΧΟΣ Α΄,  ΘΕΜΑΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ  Γ´  ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, σελ: 18-26