Οι εορτές της Θεοτόκου

Η συμβολή της Θεοτόκου στο έργο της σωτηρίας  

Το ιερό πρόσωπο της Θεοτόκου αποτελεί, σύμφωνα με την θεολογία της Εκκλησίας μας, μέρος του σχεδίου του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου. Η συμβολή της Θεοτόκου στο σχέδιο αυτό, ήταν τόσο ουσιαστική, ώστε, χωρίς την δική της συγκατάθεση θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί, εφόσον ο Θεός σέβεται την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας λένε πως, για την υλοποίηση του σχεδίου της σωτηρίας του ανθρωπίνου γένους, ο Θεός έδωσε τον Υιό Του τον Μονογενή και το ανθρώπινο γένος έδωσε την Παναγία. Η Παναγία αποτελεί την αγνότερη προσφορά της ανθρωπότητας στον Θεό. Αυτή η αγνότητά της, υπήρξε η προϋπόθεση για να γεννήσει τον Υιό και Λόγο του Θεού, ώστε να επιτευχθεί έτσι, η συνάντηση του Θεού με τον άνθρωπο. Η ευλογημένη ρήση της προς τον αρχάγγελο Γαβριήλ «ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατὰ τὸ ρῆμά σου» (Λκ.1,38), αποτελεί την πεμπτουσία της συμβολής της στο έργο της εν Χριστώ σωτηρίας του κόσμου. Ο Θεός για να σαρκωθεί, ζήτησε τη συνεργασία του ανθρώπου, και η Παναγία, ως εκπρόσωπος όλων, συγκατένευσε και δέχθηκε τη Χάρη και τη θεία αυτή αποστολή. Στην επιλογή του προσώπου της συνετέλεσαν ιδιαίτερα η αγιότητα και η απόλυτη καθαρότητα της ψυχής της. Οι λόγοι της στον αρχάγγελο δεν ήταν μόνο η συγκατάθεσή της, αλλά η συγκατάθεση ολοκλήρου του κόσμου. Το στόμα της Θεοτόκου έγινε στόμα ολόκληρης της δημιουργίας και ταυτόχρονα το όργανο της σωτηρίας της. Γι᾽αυτό και οι πιστοί θεωρούν τη Θεοτόκο, ακόμα και μετά τον θάνατό της, ως τη μεσίτρια μεταξύ Θεού και ανθρώπων. 

Οι Θεομητορικές Εορτές 

Εξ αιτίας της σπουδαίας συμβολής της Θεοτόκου στο έργο της σωτηρίας των ανθρώπων, οι ορθόδοξοι χριστιανοί την τιμούν και την ευλαβούνται ιδιαιτέρως. Μέσα δε στον ετήσιο εορτολογικό κύκλο, έχουν αφιερώσει συγκεκριμένες ημέρες προς τιμήν του προσώπου της. Οι εορτές αυτές, που ονομάζονται «Θεομητορικές», εξαιτίας της αναφοράς τους στο πρόσωπό της, δεν αποτελούν μία απλή εορτολογική κατηγορία, αλλά συνιστούν μία από τις προσφιλέστερες πτυχές της ορθόδοξης Λατρείας. Σχετιζόμενες με τα γεγονότα της  ζωής ενός από τα ιερότερα πρόσωπα στην ιστορία της Εκκλησίας, οι εορτές της Θεοτόκου βιώνονται -ακόμα και από εκείνους οι οποίοι δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση με τον Θεό και την Εκκλησία- ως ο εορτασμός της «Μητέρας» του ανθρώπου. Ακολούθως, αναφέρονται οι εορτές προς τιμήν της Θεοτόκου μέσα στο χριστιανικό εορτολόγιο. 

Το Γενέθλιο της Θεοτόκου εορτάζεται στις 8 Σεπτεμβρίου. Οι συγγραφείς των Ευαγγελίων δεν αναφέρουν πληροφορίες για την καταγωγή και τη γέννηση της Θεοτόκου. Στοιχεία γύρω από τα γεγονότα του Γενεθλίου της Θεοτόκου διασώζονται μόνο στο απόκρυφο Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου (2ος αιώνας). Η γιορτή της γέννησης της Θεοτόκου καθιερώθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 6ου αιώνα στα Ιεροσόλυμα και, από εκεί, διαδόθηκε σε όλη τη χριστιανική Ανατολή. Η εισαγωγή της στη Ρώμη έγινε στα τέλη του 7ου αιώνα από Έλληνες μοναχούς, οι οποίοι κατέφυγαν στην Ιταλία μετά τους διωγμούς των Αράβων. Ο πάπας Σέργιος Α΄ (687-701) ήταν ο πρώτος που την καθιέρωσε ως επίσημη εορτή και την περιέλαβε, μαζί με άλλες θεομητορικές εορτές, στο εορτολόγιο της Δυτικής Εκκλησίας. Μέχρι τον 11ο αιώνα, η εορτή της γέννησης της Θεοτόκου είχε επικρατήσει σε ολόκληρη τη Χριστιανοσύνη. 

Τα Εισόδια της Θεοτόκου
εορτάζονται στις 21 Νοεμβρίου. Για το γεγονός, δεν μας παραδίδουν πληροφορίες τα βιβλία της Καινής Διαθήκης, αλλά δύο απόκρυφα Ευαγγέλια: το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου (κεφ. 6-7) και το Ευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου. Σύμφωνα με τις περιγραφές αυτές, η Παναγία οδηγήθηκε και αφιερώθηκε στον Ναό των Ιεροσολύμων από τους γονείς της, όταν ήταν τριών ετών. Εκεί παρέμεινε μέχρι την ηλικία των 14 ετών. Μετά την παραμονή της στον Ναό, ακολούθησαν τα γεγονότα της μνηστείας της με τον Ιωσήφ και της Γέννησης του Χριστού. Τα Εισόδια της Θεοτόκου καθιερώθηκαν ως εκκλησιαστική εορτή κατά τον 7ο αιώνα, πρώτα στην Ανατολή και πολύ αργότερα στη Δύση. 

Στις 26 Δεκεμβρίου πανηγυρίζεται η Σύναξη της Θεοτόκου, δηλαδή η συγκέντρωση των πιστών για την απόδοση τιμής στη Μητέρα του Σωτήρος. 

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, που τιμάται στις 25 Μαρτίου, είναι μια από τις θεομητορικές εορτές, σε ανάμνηση της χαρμόσυνης αναγγελίας από τον αρχάγγελο Γαβριήλ προς την Παρθένο Μαρία, ότι ο Θεός την επέλεξε (ανάμεσα στις γυναίκες όλης της οικουμένης), για να φέρει στον κόσμο τον Υιό Του. Σύμφωνα με τον ευαγγελιστή Λουκά (α’ 26-38), ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου συνέβη έξι μήνες μετά τη θαυμαστή σύλληψη του Ιωάννη του Προδρόμου από την Ελισάβετ, τη γυναίκα του Ζαχαρία. Η εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου καθιερώθηκε κατά τον 4ο αιώνα περίπου και μετά τον ορισμό της εορτής των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου. Όπως είναι ευνόητο, μεταξύ των δύο αυτών εορτών υπάρχει στενή σχέση, καθώς θα έπρεπε ο εορτασμός του Ευαγγελισμού να τοποθετηθεί εννέα μήνες πριν από τη Γέννηση του Χριστού, δηλαδή στις 25 Μαρτίου. 

 Στις 15 Αυγούστου τιμάται η εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου,

δηλαδή ο θάνατος και η ταφή της Παναγίας και, κατά δεύτερο, η μετάσταση του σώματός της στους ουρανούς. Για την Κοίμηση της Θεοτόκου, επίσης, δεν υπάρχουν πληροφορίες στην Καινή Διαθήκη, αλλά μαθαίνουμε γι΄ αυτήν από τις διηγήσεις σημαντικών εκκλησιαστικών ανδρών, όπως των Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, Διονυσίου του Αρεοπαγίτη, Μόδεστου Ιεροσολύμων, Ανδρέα Κρήτης, Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως, Ιωάννη Δαμασκηνού κ.ά., καθώς και από τα σχετικά τροπάρια της εκκλησιαστικής υμνολογίας. Ο εορτασμός του γεγονότος καθιερώθηκε κατά τον 5ο αιώ να, την εποχή που ο αυτοκράτορας Μαρκιανός έκτισε Ναό στη Γεσθημανή, στον τόπο όπου, κατά την παράδοση, ετάφη η Θεοτόκος. Κατά την εκκλησιαστική παράδοση, της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου προηγείται νηστεία, η οποία καθιερώθηκε τον 7ο αιώνα. Από την παραπάνω αναφορά στις Θεομητορικές εορτές αποδεικνύεται η ιδιαίτερη αγάπη και ο σεβασμός των πιστών χριστιανών απέναντι στη Θεοτόκο Αειπάρθενο Μαρία.  

Το πρόσωπο της Θεοτόκου και η ζωή του Χριστιανού 

Η Υπεραγία Θεοτόκος είναι η πνευματική Μητέρα των Χριστιανών. Το πρόσωπό της αποτελεί το υπέρτατο παράδειγμα χριστιανικού τρόπου ζωής μέσα στην Εκκλησία. Η Παναγία ως άνθρωπος, μετείχε σε όλα, όσα χαρακτηρίζουν το ανθρώπινο γένος. Η απόλυτη ταπείνωση και η υπακοή της στο θέλημα του Θεού, την κατέστησε υπόδειγμα για όλους. Η Παναγία, δεν τήρησε μόνο τον Νόμο του Θεού, αλλά έκανε και το θέλημά Του δικό της θέλημα. Τα αναρίθμητα Θεοτοκία, τα τροπάρια και οι ύμνοι που έχουν καταγραφεί προς τιμήν της, αποδεικνύουν πως ο άνθρωπος αναγνωρίζει τη Θεοτόκο ως την μόνη συμπαραστάτη, παραμυθία και μεσίτριά του προς τον Κύριο και «ταχέως προστατεύουσα». Ακόμα και τα εκατοντάδες επίθετα ή προσωνύμια που αναφέρονται σε αυτήν, αποδεικνύουν την αγάπη όλων, αλλά και την ιδιαίτερη φροντίδα της για τον καθένα ξεχωριστά 

 

 1η Δραστηριότητα:  Καταιγισμός ιδεών με τη φράση «Θεομητορικές Εορτές». 

 2η Δραστηριότητα : Διαβάζουμε τα παρακάτω κείμενα και συζητούμε: 

Γιατί χρησιμοποιούμε με τόση έμφαση δοξολογικούς, ευχαριστιακούς ύμνους και τροπάρια προς την Παναγία; 

Πώς συνδέεται το περιεχόμενότους με τη ζωή μας; 

 «Οι Θεομητορικές εορτές θεσμοθετούνται μετά τον 5ο αιώνα, όταν δηλαδή αποκρυσταλλώνεται το περί της Θεοτόκου ορθόδοξο δόγμα και όταν αναπτύσσεται η ναοδομία πέριξ των ιερών προσκυνημάτων. Ο πανηγυρισμός των γεγονότων της ζωής της Θεοτόκου αποτελεί γεγονός πνευματικού αναβαπτισμού, υπό την έννοια μιας πορείας προς τα έσχατα, προς το πλήρωμα της θεϊκής αγάπης για τον άνθρωπο και τον κόσμο». Από το βιβλίο Το χριστιανικό εορτολόγιο, Αθήνα, Κλάδος Εκδόσεων της Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2007, σσ. 345 και 346. 

 «Η Γέννησή σου Θεοτόκε, σήμανε τη χαρά σε όλη την οικουμένη. Διότι από σένα ανέτειλε ο Ήλιος της δικαιοσύνης, ο Χριστός και Θεός μας, ο οποίος, αφού έλυσε την κατάρα, μας έδωσε την ευλογία και αφού κατάργησε το θάνατο μας δώρισε την αιώνια ζωή». Απολυτίκιο του Γενεθλίου της Θεοτόκου.

 «Σήμερα πραγματοποιείται το κεφάλαιο της σωτηρίας μας και η φανέρωση του Μυστήριου που υπήρχε πριν από αιώνες. Ο Υιός του Θεού γίνεται Υιός της Παρθένου και ο Γαβριήλ αναγγέλλει το χαρμόσυνο μήνυμα της χάρης (του Θεού). Γι᾽ αυτό κι εμείς μαζί του ας φωνάξουμε προς τη Θεοτόκο· χαίρε, εσύ που είσαι γεμάτη από τη θεία Χάρη, ο Κύριος ας είναι μαζί σου». Απολυτίκιο του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. 

 «Θεοτόκε, όταν γέννησες τον Χριστό παρέμεινες Παρθένος και όταν κοιμήθηκες (έφυγες από τη γη αυτή) δεν εγκατέλειψες τον κόσμο. Μεταφέρθηκες κοντά στη ζωή, εσύ που ήσουν η Μητέρα της ζωής. Με τις δικές σου μεσιτείες, ας λυτρωθούν οι ψυχές μας από τον θάνατο». Απολυτίκιο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. 

3η Δραστηριότητα: Αφού διαβάσουμε το παρακάτω κείμενο, γράφουμε μια περίληψη στην οποία θα αποτυπώνεται επιγραμματικά, η προσπάθεια της Εκκλησίας να θεσμοθετήσει και να εντάξει τις Θεομητορικές εορτές στον εορτολογικό κύκλο της. 

 «Η μελέτη της γενέσεως, εξελίξεως και τελικής διαμορφώσεως των θεομητορικών εορτών οδηγεί στο γενικό συμπέρασμα ότι, η τιμή προς το πρόσωπο της Θεοτόκου και τα γεγονότα της ζωής της χρονολογούνται από τις πρώτες ώρες ζωής της χριστιανικής Εκκλησίας. Οι λόγοι, ένεκα των οποίων η πρωτοχριστιανική τιμή προς τη Θεοτόκο δεν οδήγησε σε άμεση θεσμοθέτηση θεομητορικών εορτών, υπήρξε ο ενδοιασμός της Εκκλησίας μήπως η εορτολογική τιμή προς τα γεγονότα της ζωής της Θεοτόκου αποτελέσει σημείο συγχύσεως με ειδωλολατρικές εορτές μητρικών θεοτήτων. Άλλωστε, τα γεγονότα του Πάθους, της Αναστάσεως, της Αναλήψεως του Κυρίου, καθώς και της Πεντηκοστής, απετέλεσαν το μόνο εορτολογικό σύνολο, το οποίο η Εκκλησία εθεώρησε ως επιβεβλημένο να υφίσταται· πολύ σύντομα προστέθηκαν και οι εορτές των Μαρτύρων. Η έρευνα σχετικά με το περιεχόμενο των θεομητορικών εορτών αποτελεί μια “περιήγηση” στο μυστήριο της Θείας Οικονομίας. Όπως αναφέρει ο τίτλος Ομιλίας στην Κοίμηση του Νικολάου Χούμνου, η εορτή της Θεοτόκου είναι εορτασμός “του κατά Χριστόν παντός μυστηρίου”. 

Τα γεγονότα όλων των θεομητορικών εορτών εισάγουν στο μυστήριο της Σαρκώσεως και της σωτηρίας του ανθρώπου. Οι θεομητορικές Ομιλίες ανακεφαλαιώνουν τη Χριστολογία της Εκκλησίας υπό την έννοια αποτυπώσεως της “προαιωνίου βουλής” του Θεού για τον άνθρωπο και την υπόλοιπη δημιουργία. Υπό την έποψη αυτή, οι εν λόγω Ομιλίες αποτελούν πηγές όχι μόνο της εορτολογίας, αλλά και της συστηματικής θεολογίας, καθώς και της εκκλησιαστικής ιστορίας, που εισάγουν στο ευρύτερο θέμα της σχέσεως του Θεού με την ιστορία. Η προσέγγιση των θεομητορικών εορτών προσπαθεί να ψηλαφίσει τον λεγόμενο “οργανικό ιστό” των εορτών, δηλαδή την ένταξή τους στην ιστορία και θεολογία της Εκκλησίας. Οι θεομητορικές Ομιλίες δεν αποτελούν ρητορικά κείμενα της εκκλησιαστικής γραμματείας, αλλά συνιστούν την προέκταση της δογματικής θεολογίας, όπως εκφράστηκε στις αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων και τα αντιαιρετικά έργα των Πατέρων της Εκκλησίας. Το εορτολογικό περιεχόμενο, άλλωστε, το οποίο καταγράφεται στις θεομητορικές Ομιλίες, υπήρξε η πρώτη “πρόκληση” για τους συγγραφείς, προκειμένου να τοποθετηθούν έναντι της σχέσεως της Βίβλου με τα Απόκρυφα κείμενα, δηλαδή έναντι της εγκυρότητας των ποικίλων περί Θεοτόκου χριστιανικών παραδόσεων. Οι συγγραφείς των θεομητορικών Εγκωμίων χρησιμοποιούν την απόκρυφη γραμματεία ως πηγή των γεγονότων της εορτής. Η χρησιμοποίηση αυτή συνιστά ταυτοχρόνως αποδοχή της συγκεκριμένης απόκρυφης παραδόσεως, επομένως πρέπει να θεωρηθεί ως επικύρωση της ορθότητας των απόκρυφων πληροφοριών. 

Στις Ομιλίες, τους Λόγους και τα Εγκώμια περί Θεοτόκου επενεργεί ένα “εκκλησιαστικό κριτήριο”, με βάση το οποίο διακρίνεται το αληθινό από το πλασματικό στοιχείο. Η θεομητορική εκκλησιαστική γραμματεία πραγματώνει μία “ορθόδοξη ερμηνεία” της αποκρύφου περί Θεοτόκου παραδόσεως. Υπάρχουν, βεβαίως, και διαφοροποιήσεις της εκκλησιαστικής γραμματείας ως προς τις αντίστοιχες απόκρυφες πηγές, κυρίως δε το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου. Το γεγονός αυτό αποκαλύπτει την ιδιαίτερη δυναμική της εκκλησιαστικής γραμματείας για τη διαμόρφωση της θεομητορικής παραδόσεως, αλλά και την κριτική τοποθέτηση έναντι της απόκρυφης γραμματείας. Υφίσταται, δηλαδή, κάποια “συμφωνία” της εκκλησιαστικής θεομητορικής γραμματείας τόσο ως προς τα υιοθετούμενα, όσο και ως προς τα απορριπτόμενα στοιχεία εκ της αποκρύφου παραδόσεως. Η διαμέσου των θεομητορικών Ομιλιών μελέτη των αντίστοιχων εορτών απεκάλυψε ότι υφίσταται ένας βαθύτατος σύνδεσμος μεταξύ των εν λόγω εορτών. Η καταγραφή και ο σχολιασμός των γεγονότων της ζωής της Θεοτόκου συντελείται πολλάκις δια μιας “αλληλοπεριχωρήσεως” των γεγονότων. Η αναφορά, για παράδειγμα, στην Κοίμηση της Θεοτόκου διαμορφώνεται  μέσα από την παράλληλη εκτίμηση των υπολοίπων γεγονότων της ζωής της. Ο βίος της Θεοτόκου νοείται ως μία ολότητα, ως ενιαίο μυστήριο με διαφορετικές πτυχές. Τα επιμέρους γεγονότα ερμηνεύονται υπό το πρίσμα των υπολοίπων, ενώ οι διηγήσεις παραλλάσουν μόνο ως προς τις χρονικές συγκυρίες, όπως στην περίπτωση της εξαγγελτικής παρουσίας του αγγέλου τόσο στον Ευαγγελισμό, όσο και προ της Κοιμήσεως. Όλα όσα επισημαίνει μία εορτολογική θεομητορική μελέτη αποτελούν το πηγαίο υλικό, το οποίο διαμόρφωσε τα Μηνολόγια και την υμνολογία εκάστης θεομητορικής εορτής. Το εορτολογικό περιεχόμενο, άλλωστε, και η επιτέλεση της πανηγύρεως συνιστούν δύο αλληλένδετα μεγέθη. Η έννοια της εορτής, ως ανάπτυξη της θεολογίας της, και η επιτέλεσή της ευρίσκονται σε θαυμαστή συνάφεια. Η θεομητορική θεολογία συναντά το τελετουργικό της εορτής (ακολουθία των Μηναίων/ Υμνολογικά στοιχεία), καθιστώντας έτσι, την επιτέλεση μιας θεομητορικής εορτής γεγονός πνευματικό και όχι τελετουργικό. Γι’ αυτό και τα θεομητορικά Εγκώμια μαρτυρούν περί επιτελέσεως των θεομητορικών εορτών όχι ως κείμενα τυπικών διατάξεων, αλλά ως “θεολογικές κατηχήσεις”, οι οποίες συστοιχούνται προς μία λατρεία “έν Πνεύματι και αληθεία”. Ο πανηγυρισμός των γεγονότων της ζωής της Θεοτόκου αποτελεί γεγονός εκκλησιαστικού αναβαπτισμού, υπό την έννοια μιας πορείας προς τα έσχατα, προς το πλήρωμα της θεϊκής αγάπης για τον άνθρωπο και την κτίση». 

Γ. Φίλια, Οι θεομητορικές εορτές στη Λατρεία της Εκκλησίας, Αθήνα, Γρηγόρης, 2002, σσ. 185-188.

Πηγή : Γεώργιος Φίλιας, Δημήτριος Χοϊλούς, Κωνσταντίνος Πρέντος,Λειτουργική Ζωή της Εκκλησίας Β´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, σελ: 142-150