«Δεν πέθανε αλλά κοιμάται» (Η νεκρώσιμη ακολουθία)

Ο θάνατος ως αποτέλεσμα της αμαρτίας  

Ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο έτσι, ώστε να μπορεί να ζει αιώνια, να μετέχει στη ζωή της αφθαρσίας, της αθανασίας και της μακαριότητας, όντας μακριά από τη φυσική φθορά. Τον δημιούργησε, όμως, δεκτικό και για τη θνητότητα, αφήνοντας στον ίδιο την επιλογή. Ο άνθρωπος επέλεξε το δεύτερο, κάνοντας χρήση της απόλυτης ελευθερίας, με την οποία τον προίκισε ο Θεός. Γι’ αυτό και η απομάκρυνσή του από Εκείνον, με την αμαρτία, οδήγησε στην παρουσία του θανάτου στη ζωή του, αποτελώντας εφεξής, τον σιωπηλό σύντροφό του, προ καλώντας του άγχος και απελπισία. Επομένως, ο θάνατος, δεν μπορεί να θεωρηθεί τιμωρία και ενέργεια του Θεού, αλλά συνέπεια της διακοπής κοινωνίας των πρωτοπλάστων μαζί Του.

 Αυτή η απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό οδήγησε τελικά στην παρουσία του πνευματικού θανάτου. Από τον πνευματικό θάνατο προήλθε ο σωματικός θάνατος, δηλαδή η διάσπαση της αρμονίας μεταξύ ψυχής και σώματος μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου. Σύμφωνα δε με την Αγία Γραφή, ο θάνατος θεωρείται ως οικονομία του Θεού και ευεργεσία, για να μη γίνει το κακό αθάνατο. 

  Η νεκρώσιμη ακολουθία Η νεκρώσιμη ακολουθία ανήκει στις λεγόμενες «ακολουθίες καθαγιασμού της ζωής», με τις οποίες η Εκκλησία αγιάζει και νοηματοδοτεί χριστιανικά τις σημαντικές στιγμές της επίγειας ζωής του ανθρώπου. Η νεκρώσιμη ή εξόδιος ακολουθία συνηθίζεται να ονομάζεται, όχι άστο χα, και «κηδεία»· η λέξη παράγεται από τη λέξη «κήδος», ομόρριζη του ρήματος «κήδομαι», δηλαδή φροντίδα ή ενδιαφέρον για κάποιον. Συνεπώς, με τη νεκρώσιμη ακολουθία εννοού με όλες εκείνες τις ενέργειες, με τις οποίες η Εκκλησία φροντίζει τους νεκρούς της και απο δεικνύει την απεριόριστη αγάπη της για τα μέλη της, ακόμα και όταν αυτά εγκαταλείπουν την παρούσα ζωή. Η Εξόδιος Ακολουθία, με το πλούσιο υμνολογικό περιεχόμενό της, αποτελεί τη συμπύκνωση της χριστιανικής διδασκαλίας περί του νοήματος του θανάτου και της αιώνιας ζωής. Ο κάθε ύμνος της νεκρώσιμης ακολουθίας εμπεριέχει τα δικά του μηνύματα και τη δική του διδασκαλία.

  i. Η ελπίδα στους ύμνους της νεκρώσιμης ακολουθίας. 

Η νεκρώσιμη ακολουθία εκφράζει την ελπίδα για την προσδοκία της μελλοντικής ανάστασης των κεκοιμημένων. Τα νεκρώσιμα τροπάρια, οι ύμνοι, τα κοντάκια και οι ευχές μεταφέρουν την περί θανάτου και αναστάσεως θεολογική-δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας και διδάσκουν στους πιστούς τη σωστή στάση απέναντι στο φοβερό μυστήριο του θανάτου. Σκοπός της νεκρώσιμης ακολουθίας δεν είναι να βοηθήσει τα μέλη της Εκκλησίας να συμφιλιωθούν με τον θάνατο, αλλά κυρίως να αποκαλυφθεί η αλήθεια για τη ζωή και τον θάνατο, ώστε με την αλήθεια αυτή να μπορέσουν οι άνθρωποι να οδηγηθούν στην ελπίδα της σωτηρίας. Ο ποιητής της νεκρώσιμης ακολουθίας μεταφέρει το αναστάσιμο και ελπιδοφόρο μήνυμα, πως ο κεκοιμημένος, περνώντας μέσα από τον θάνατο, αποτελεί πολίτη της πραγματικής πατρίδας που είναι ο Παράδεισος. Μάλιστα, η νεκρώσιμη ακολουθία τονίζει πως ο θάνατος είναι παροδικό και όχι μόνιμο στοιχείο στη ζωή μας, γι’ αυτό και θεωρεί τους αδερφούς μας που έχουν φύγει όχι νεκρούς, αλλά κεκοιμημένους, υπό την έννοια ότι έχουν πέσει σε ύπνο και θα ξυπνήσουν κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Με τη βοήθεια των τροπαρίων της, τα μέλη της Εκκλησίας παρηγορούνται εμπρός στο φοβερό μυστήριο του θανάτου, με την αναστάσιμη προοπτική που στηρίζεται στον θρίαμβο του αναστημένου Χριστού πάνω στον θάνατο. Στο περιεχόμενό τους αναδεικνύεται πανηγυρικά ότι ο άνθρωπος δεν χάνεται, αλλά εξακολουθεί να ζει με τη δύναμη του Χριστού, προσδοκώντας την ανάσταση των νεκρών και τη ζωή του μέλλοντος αιώνος. Τόσο οι ευχές, όσο και τα τροπάρια που ακούγονται κατά την τέλεση της νεκρώσιμης ακολουθίας, θεολογούν γύρω από το μεγάλο μυστήριο του θανάτου και το θαύμα της αναστάσεως, μεταφέροντας ακριβώς αυτή την ελπίδα της σωτηρίας.

  ii. Τα Ιερά μνημόσυνα.  

Η ελπίδα της σωτηρίας των χριστιανών δεν χάνεται μετά τον θάνατο. Η Εκκλησία καθιέρωσε ευθύς εξ αρχής ειδικές προσευχές για την ανάπαυση των ψυχών των κεκοιμημένων πατέρων και αδελφών μας. Αυτό αποτελεί συνέπεια της πίστης και διδασκαλίας της, ότι οι αποθανόντες πιστοί ζουν και μετά θάνατον εν Χριστώ και ότι η κοινωνία πίστης και αγάπης μεταξύ ζώντων και τεθνεώτων δεν παύει να υφίσταται. Έτσι, η προσευχή και το μνημόσυνο είναι ο μόνος τρόπος επικοινωνίας μαζί με τα προσφιλή μας πρόσωπα που εξεδήμησαν από τον παρόντα κόσμο. Τα ιερά μνημόσυνα είναι οι ακολουθίες που τελεί η Εκκλησία μας για την ανάπαυση των κεκοιμημένων. Η ακολουθία του μνημοσύνου δεν τελείται μόνη της, αλλά πάντοτε μαζί με τη Θεία Λειτουργία. Γι’ αυτό και η ονομασία της ακολουθίας (μνημόσυνο) δεν αναφέρεται στη μνήμη του κεκοιμημένου, αλλά στη μνημόνευση του κεκοιμημένου στην Θεία Λειτουργία, δη λαδή στις μερίδες που ο ιερέας τοποθετεί στο Άγιο Δισκάριο κατά την προετοιμασία των Τιμίων Δώρων στην Αγία Πρόθεση. Η Εκκλησία έχει καθιερώσει να γίνονται μνημόσυνα σε δύο επετείους. Η πρώτη στις 40 ημέρες και η δεύτερη στην συμπλήρωση ενός έτους από την εκδημία του κεκοιμημένου. Στην περίπτωση που οι οικείοι του επιθυμούν την τέλεση μνημοσύνου και σε άλλες επετείους (τρίμηνα, εξάμηνα, εννιάμηνα, δίχρονα, τρί χρονα κ.τλ.), αυτό δεν εμποδίζεται από το τυπικό της Εκκλησίας. Η ημέρα της εβδομάδας, που η Εκκλησία έχει αφιερώσει στην μνήμη των κεκοιμημένων, είναι το Σάββα το, με κορυφαία τα δύο Ψυχοσάββατα, των Απόκρεω και της Πεντηκοστής. Η τέλεση του μνημοσύνου την Κυριακή έχει επικρατήσει τις τελευταίες δεκαετίες, λόγω της διευκόλυνσης που παρέχεται στους συγγενείς και οικείους του κεκοιμημένου να παρίστανται σε αυτό, αλλά δεν θα πρέπει να αγνοούμε ότι ο πένθιμος χαρακτήρας του, αντίκειται στον ανα στάσιμο χαρακτήρα της Κυριακής. Άλλωστε, αυτή η αντίθεση αποτέλεσε σημείο αναφοράς για το «κίνημα των κολλυβάδων». Η τέλεση των ιερών μνημόσυνων στηρίζεται πάνω σε μια σειρά συμβολισμών. Έτσι, τα «τρίτα» γίνονται την τρίτη μέρα από την ταφή του προσφιλούς προσώπου μας και γίνονται σε ανάμνηση της τριήμερης ανάστασης του Κυρίου και της Αγίας Τριάδας, τα «ένατα» μας υπενθυμίζουν τα εννέα τάγματα των αγίων Αγγέλων, στα οποία έχει προσμετρηθεί ως άυλο, πλέον, πνεύμα και ο κεκοιμημένος προσφιλής μας, ενώ τα «τεσσαρακοστά» μας θυμίζουν την Ανάληψη του Χριστού.

  Η ανάσταση ως απάντηση στο πρόβλημα του θανάτου 

Ο πιστός βιώνει κατά την ώρα της νεκρώσιμης ακολουθίας την υπέρβαση του θανάτου στο πρόσωπο του αναστάντος Ιησού, που είναι «η ανάστασις, η ζωή και η ανάπαυσις» των ανθρώπων. Η νίκη του Χριστού εναντίον του θανάτου, όπως παρουσιάζεται μέσα από τη νεκρώσιμη ακολουθία γίνεται αμέσως και νίκη της ανθρώπινης φύσεως, εξαιτίας της Σαρκώσεως του Λόγου. Έτσι, ενώ ο κόσμος αντιμετωπίζει τον θάνατο με αισθήματα απελπισίας και φόβου, η Εκκλησία μεταδίδει την ελπιδοφόρα βεβαιότητα ότι ο Χριστός με την Ανάστασή Του διέλυσε το βασίλειο του Άδη και πέθανε «ἵνα διὰ τοῦ θανάτου καταργήσῃ τὸν τὸ κράτος ἔχοντα τοῦ θανάτου, τοῦτ᾿ ἔστι τὸν διάβολον» (Εβρ. 2,14). Η νίκη του Χριστού κατά του θανάτου δίνει την ευκαιρία στον άνθρωπο, ώστε να τον αντιμετωπίζει με ελπίδα και όχι ως «οι λοιποί, οι μη έχοντες ελπίδαν» (Α΄Θεσ. 4,14). Ο θάνατος, μετά την Ανάσταση του Χριστού, θεωρείται ως η διάβαση από την παρούσα ζωή στη μέλλουσα. Γι’ αυτό και ονομάζεται «κοίμηση» και τα νεκροταφεία «κοιμητήρια». Με άλλα λόγια, ο θάνατος του ανθρώπου αποτελεί «ύπνο», από τον οποίο, αναμένει να ξυπνήσει κατά την ώρα της μέλλουσας Κρίσεως: «μυστήριον ὑμῖν λέγω· πάντες οὐ κοιμηθησόμεθα, πάντες δὲ ἀλλαγησόμεθα» (Α΄ Κορ. 15, 52). 

«Η εκκλησιαστική κήδευση από πολύ παλιά αντιμετωπίστηκε ως γεγονός μυστηρια κό, κάτι που μαρτυρεί την ενότητα ζώντων και τεθνεώτων, στρατευομένης και θριαμβεύουσας Εκκλησίας. Η πίστη δε στην ψυχοσωματική ενότητα του ανθρώπου, η ελπίδα στην εκ νεκρών ανάσταση κατά το πρότυπο του Κυρίου μας, και το χρέος της Εκκλησίας να παρηγορεί και ενισχύει τους πιστούς της έναντι του φόβου και του κράτους του θανάτου, συνιστούν τις θεολογικές προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση και ανάπτυξη της εκτενούς και πολύμορφης νεκρωσίμου ακολουθίας. Η κατοχύρωση της εκκλησιαστικής κήδευσης δεν γίνεται από σχετικές διατάξεις των πηγών, αλλά από την ίδια την παράδοση και τους ιστοριογράφους της Εκκλησίας. Οι ρίζες, βεβαίως, της λειτουργικής νεκρωσίμου προσευχής βρίσκονται σ᾽ αυτήν την Παλαιά Διαθήκη, όπου ο σεβασμός έναντι των κεκοιμημένων είναι μεγάλος και δεν είναι άγνωστη η πίστη στην ανάσταση των νεκρών. 

Π. Σκαλτσή, «Θεολογικές προϋποθέσεις της εκκλησιαστικής κήδευσης», στο βιβλίο του ιδίου Λειτουργικές μελέτες ΙΙ, Θεσ/νίκη, Πουρναράς, 2006, σ. 634.  

 1η Δραστηριότητα 

 Καταιγισμός ιδεών με τη λέξη «Κηδεία». 

 2η Δραστηριότητα 

 Γράφουμε σε ένα μικρό χαρτί την άποψή μας για το ζήτημα του θανάτου και το αναρτούμε σε ένα σκοινί, με μανταλάκια. Αφού ολοκληρώσουν όλοι την εργασία και αναρτήσουν τις απόψεις τους, τις διαβάζουμε και τις συζητούμε. 

 3η Δραστηριότητα 

 Έρευνα: Ταφικά ήθη και έθιμα της Ελλάδας. 

 4η Δραστηριότητα 

  Μελέτη περίπτωσης: Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο συγγραφέας των νεκρώσιμων ιδιόμελων.

 5η Δραστηριότητα 

 Σε ποιούς τομείς της ανθρώπινης ζωής αναφέρονται τα παρακάτω ευλογητάρια και ιδιόμελα; Τι ζητούμε από τον Χριστό; 

 Όλα τα ανθρώπινα πράγματα είναι παροδικά και δεν υπάρχουν μετά τον θάνατο, ούτε τα πλούτη παραμένουν, ούτε ἡ δόξα μας συνοδεύει. Διότι όταν έρχεται ο θάνατος όλα αυτά θα εξαφανιστούν.

 Πού είναι πια οι ιδέες για τα πρόσκαιρα; Πού είναι ο χρυσός και ο άργυρος; Πού είναι των υπηρετών το πλήθος και ο θόρυβος; Όλα σκόνη, όλα τέφρα, όλα σκιά.

 …είμαι το χαμένο πρόβατο, ξανακάλεσέ με και σώσε με Σωτήρα μου. 

αφού παρέβηκα την εντολή Σου, με γύρισες πάλι στη γη από την οποία προέρ χομαι, επανάφερε με στο καθ’ ομοίωση για να ξαναβρώ την παλιά ομορφιά μου. 

 Είμαι εικόνα της ανείπωτης δόξας Σου αν και φέρω σημάδια της αμαρτίας. Λυπή σου το πλάσμα Σου Δέσποτα και καθάρισέ το με την ευσπλαχνία Σου. Δώσε μου την πατρίδα που ποθώ, κάνοντάς με ξανά πολίτη του Παραδείσου. 

Ανάπαυσε ο Θεός τον δούλο Σου και τοποθέτησέ τον στον Παράδεισο όπου βρίσκονται χοροί των Αγίων και οι δίκαιοι θα λάμψουν ως φωστήρες. Ανάπαυσε τον δούλο σου που κοιμήθηκε, παραβλέποντας όλα του τα αμαρτήματα.

 6η Δραστηριότητα 

 Χωρίζουμε το ακόλουθο κείμενο της προφητείας του Ιεζεκιήλ, με βάση την προοδευτική επαναφορά των σωμάτων στη ζωή, όπως αυτή αποτυπώνεται σε αυτό. Τι μας εντυπωσιάζει περισσότερο; Ποιο μήνυμα μας δίνει για τη ζωή μετά τον θάνατο; 

  «Ο Κύριος έθεσε το χέρι του επάνω μου και δια του Πνεύματός του με έβγαλε και με έθεσεν ωσάν εν μέσω μιας πεδιάδος. Αυτή δε η πεδιάς ήτο γεμάτη από ανθρώπινα οστά. Ο Κύριος με περιέφερεν ολόγυρα από τα οστά αυτά και ιδού, είδα ότι αυτά ήσαν πάρα πολλά εις όλην εκείνην την πεδιάδα, ξηρά δε πολύ. Ο Κύριος είπε προς εμέ· “υιέ ανθρώπου, είναι δυνατόν να αποκτήσουν ζωήν τα οστά αυτά;” Και εγώ είπα· “Κύριε Κύριε, συ γνωρίζεις τι μπορεί να συμβεί με αυτά”. Ο Κύριος μου είπε· “προφήτευσε διά τα οστά αυτά και ειπέ τα εξής· Τα οστά τα ξηρά ακού σατε τον λόγον του Κυρίου. Αυτά λέγει ο Κύριος εις αυτά τα ξηρά οστά· ιδού, εγώ φέρω εις σας πνεύμα ζωής, θα δώσω εις σας νεύρα, θα σας καλύψω με σάρ κας, θα απλώσω επάνω εις σας δέρμα και θα δώσω το Πνεύμα μου εις σας. Θα αποκτήσετε ζωήν και θα ζήσετε. Έτσι δε, θα μάθετε, ότι εγώ είμαι ο Κύριος”. Εγώ επροφήτευσα σύμφωνα με την εντολήν του Κυρίου. Όταν εγώ επροφήτευσα ιδού, έγινε σεισμός, ο οποίος έφερε τα οστά το καθένα εις την φυσικήν του θέσιν και το ενηρμόνισε προς τα αλλά οστά, ώστε να αποτελεσθούν ολόκληροι σκελετοί. Και με κατάπληξίν μου είδον και ιδού, ότι εφύτρωσαν επάνω εις αυτά νεύρα και σάρκες. Επάνω δε εις τας σάρκας και τα νεύρα, ηπλώθη δέρμα, αλλά πνοή ζωής δεν υπήρχεν ακόμη εις αυτά τα σώματα. Ο Κύριος είπε τότε προς εμέ· “προφήτευ σον προς το Πνεύμα· υιέ ανθρώπου, προφήτευσε και ειπέ στο ζωογόνον Πνεύμα· αυτά λέγει ο Κύριος· από τους τέσσαρας ανέμους, από όλα τα σημεία του ορίζο ντος, συ Πνεύμα, πανταχού παρόν, έλα εδώ και εμφύσησε εις τα νεκρά αυτά σώματα, δια να λάβουν ζωήν και ζήσουν”. Επροφήτευσα, όπως ο Κύριος με διέταξε, και εισήλθε πράγματι εις αυτά το Πνεύμα της ζωής και έζησαν και εστάθησαν όρθια επάνω στους πόδας των, λαός πάρα πολύς. Ο Κύριος ωμίλησε πάλιν προς εμέ και είπεν· “υιέ ανθρώπου, αυτά τα οστά υποδηλώνουν τον ισραηλιτικόν λαόν, διότι οι Ισραηλίται λέγουν, ο καθένας δια τον εαυτόν του και δι’ ολόκληρον τον λαόν, ότι τα οστά μας έγιναν κατάξηρα, εχάθη πλέον κάθε ελπίς δι’ ημάς· έχομεν οριστικώς χαθή. Δια τούτο προφήτευσε και είπε προς αυτούς· αυτά λέγει ο Κύριος· Ιδού εγώ θα ανοίξω τους τάφους σας και θα σας βγάλω μέσα από τα μνήματά σας και θα σας επαναφέρω εις την χώραν του Ισραήλ. Και τότε θα μάθετε, ότι εγώ είμαι ο Κύριος, όταν θα ανοίξω τους τάφους σας και θα βγάλω τον λαόν μου μέσα από τα μνήματά του. Θα σας δώσω το ζωοποιόν μου Πνεύμα, θα αναστηθήτε και θα αποκτήσετε ζωήν. Θα σας εγκαταστήσω εις την χώραν σας και θα μάθετε, ότι εγώ είμαι ο Κύριος. Εγώ ωμίλησα και θα πραγματοποιήσω αυτά που είπα, λέγει ο Κύριος”». 7η Δραστηριότητα Προφητεία Ιεζεκιήλ, 34,1-14.

 7η Δραστηριότητα

«Αδέρφια μου, δεν θέλω να αγνοείτε το θέμα σχετικά με αυτούς που κοιμήθηκαν, για να μη λυπάστε, όπως λυπούνται οι άλλοι που δεν έχουν ελπίδα. Διότι εάν πιστεύουμε ότι ο Ιησούς πέθανε και αναστήθηκε, έτσι και ο Θεός δια του Ιησού θα φέρει μαζί του εκείνους που κοιμήθηκαν. Διότι, με βάση τα λόγια του Κυρίου, σας λέμε τα εξής: ότι εμείς, οι ζωντανοί, που θα παραμείνουμε μέχρι τη δεύτερη έλευση του Κυρίου, δεν θα προηγηθούμε έναντι εκείνων που έχουν κοιμηθεί. Εκείνη την ημέρα (της δεύτερης έλευσης) ο Κύριος θα κατέβει από τον ουρανό με παράγγελμα, με φωνή αρχαγγέλου και με σάλπιγγα Θεού· τότε, οι νεκροί που κοιμήθηκαν μέσα στην πίστη του Χριστού, θα αναστηθούν πρώτοι. Έπειτα, όλοι εμείς που θα είμαστε ζωντανοί, θα αρπαγούμε (μαζί με τους κεκοιμημένους) μέσα σε σύννεφα για να συναντήσουμε τον Κύριο και, έτσι, θα ζήσουμε για πάντα ενωμένοι μαζί του». Απόστολος Παύλος, 

Επιστολή Α´ Προς Θεσσαλονικείς 4, 13-18 (αποστολικό ανάγνωσμα της νεκρώσιμης ακολουθίας).

8η Δραστηριότητα 

 Έρευνα: Οι απαραίτητες προετοιμασίες για μια κηδεία. Πρόσωπα, αντικείμενα, ενέργειες, υλικά που απαιτούνται πριν, κατά και μετά την εξόδιο ακολουθία. 

 9η Δραστηριότητα 

 Ερευνούμε τον τρόπο παρασκευής των κολλύβων. Παίρνουμε πληροφορίες και από τον ιστότοπο: https://www.monastiriaka.gr/monastiriaki-syntagi-gia-kolyva-n-99680.html και τα παρασκευάζουμε. Σε συνεννόηση με τον ιερέα της ενορίας μας, τα πηγαίνουμε στην Εκκλησία για να «διαβαστούν». 

10η Δραστηριότητα 

 Σε συνεργασία με τον καθηγητή των Φιλολογικών μαθημάτων, ερευνούμε και παρουσιάζουμε στην τάξη τα ταφικά έθιμα που αναφέρονται στην Ιλιάδα του Ομήρου. Έχουν σχέση με τα σημερινά; Ποια ήταν η άποψη των αρχαίων Ελλήνων για τον θάνατο, την ταφή, τον Άδη; 

Πηγή: Γεώργιος Φίλιας, Δημήτριος Χοϊλούς, Κωνσταντίνος Πρέντος, Λειτουργική Ζωή της Εκκλησίας Β´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, σελ: 95-102