Η νέα γέννηση (το Μυστήριο του Βαπτίσματος)

Σύσταση και ιστορική εξέλιξη του Μυστηρίου

 
i. Η Βάπτιση του Κυρίου (Μτ. 3, 13-17)
Σύμφωνα με την ευαγγελική διήγηση, ο Χριστός προσήλθε στον ποταμό Ιορδάνη για να βαπτιστεί από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή. Αν και ο Ιωάννης εξέφρασε την επιφύλαξή του (αναγνωρίζοντας ότι εκείνος είχε ανάγκη να βαπτιστεί από τον Χριστό), όμως η επιμονή του Κυρίου τον οδήγησε να Τόν βαπτίσει. Κατά τη Βάπτισή του, το Άγιο Πνεύμα και η φωνή του Θεού-Πατέρα από τον ουρανό («αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός, αυτός είναι ο εκλεκτός μου»), επιβεβαίωσαν τη θεότητα του Χριστού. Ο Χριστός βαπτίστηκε, όχι γιατί είχε ο Ίδιος ανάγκη βάπτισης, αλλά για δύο λόγους: για να αποκαλυφθεί η θεότητά Του και για να διδάξει ότι οι Μαθητές Του (μέσα στο διάβα των αιώνων), θα πρέπει να ακολουθήσουν την ίδια πράξη του Βαπτίσματος, ώστε να ενταχθούν στο σώμα και στη ζωή της Εκκλησίας. Με το Βάπτισμά του, ο Χριστός, εγκαινίασε την αρχή του κηρύγματός Του και του έργου της σωτηρίας των ανθρώπων. Παρομοίως και οι πιστοί, ακολουθώντας το παράδειγμα του Κυρίου, καλούνται -με το Βάπτισμά τους-, να εγκαινιάσουν τη νέα τους ζωή, ως μέλη του σώματος της Εκκλησίας.

ii. Η Βάπτιση των Εθνών (Μτ.28,19)
Λίγο πριν ο Χριστός αναληφθεί στον ουρανό, όπως είχε προαναγγείλει στους Μαθητές Του, τους έδωσε μία τελευταία εντολή: «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτούς», δηλαδή, «Πηγαίνετε να κηρύξετε το μήνυμα του Ευαγγελίου σε όλα τα έθνη,βαπτίζοντάς τους στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, και διδάξτε τους να τηρούν όλες τις εντολές που σας έδωσα». Μέσα στο πέρασμα των αιώνων, οι Μαθητές του Κυρίου ακολούθησαν -και συνεχίζουν να
ακολουθούν- αυτή την εντολή Του, διδάσκοντας στους ανθρώπους την αλήθεια του Ευαγγελίου, προτρέποντάς τους να τηρούν τις εντολές του Χριστού και, ακολούθως, βαπτίζοντάς τους στο όνομα της Αγίας Τριάδας. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι εδώ και είκοσι αιώνες, η χριστιανική Εκκλησία τηρεί με ακρίβεια τη συγκεκριμένη εντολή του Χριστού: διδάσκει και βαπτίζει.

iii. Τα απαραίτητα υλικά στοιχεία και σκεύη για την τέλεση του Μυστηρίου.
Η ανταπόκριση στην εντολή του Κυρίου για διδασκαλία και βάπτιση των ανθρώπων πραγματοποιείται από την Εκκλησία με το Μυστήριο του Βαπτίσματος. Μέσα από διάφορες εξελίξεις, η τέλεση του Βαπτίσματος απέκτησε μια ολοκληρωμένη μορφή, με την οποία έφτασε έως την εποχή μας. 

Στην ολοκληρωμένη αυτή μορφή τέλεσης του Βαπτίσματος υπάρχουν ορισμένα απαραίτητα
υλικά στοιχεία και χρησιμοποιούνται ορισμένα σκεύη. Τα βασικά υλικά στοιχεία του Βαπτίσμα-
τος είναι το νερό, μέσα στο οποίο καταδύεται και από το οποίο αναδύεται ο βαπτιζόμενος· το λάδι, με το οποίο αλείφεται το σώμα του βαπτιζόμενου· και το άγιο Μύρο, με το οποίο αλείφεται ο βαπτιζόμενος κατά το Μυστήριο του Χρίσματος. Τα απαραίτητα υλικά σκεύη για την τέλεση του Βαπτίσματος είναι η κολυμβήθρα, στην οποία καταδύεται και αναδύεται ο βαπτιζόμενος, το μυροδοχείο, που περιέχει το Μύρο του Χρίσματος και ονομάζεται «αλάβαστρο», ο σταυρός που φορά ο νεοφώτιστος (που μόλις έχει βαπτιστεί), οι λευκές λαμπάδες, που
συμβολίζουν το φως του Θεού (το οποίο δίδεται στον βαπτιζόμενο με το Βάπτισμα), τα λευκά ρούχα, που συμβολίζουν την καθαρότητα της ψυχής μετά το Βάπτισμα, καθώς και ορισμένα δευτερεύοντα, όπως το ψαλίδι, με το οποίο τελείται η τριχοκουρία του βαπτιζόμενου και η πετσέτα, με την οποία τελείται το σφούγγισμα του βαπτιζόμενου, η λεγόμενη «απόλουση».

iv. Ο θεολογικός συμβολισμός των υλικών στοιχείων του Μυστηρίου.
Όλα τα υλικά στοιχεία του Μυστηρίου του Βαπτίσματος έχουν έναν βαθύτερο συμβολισμό,ιδιαίτερα το νερό και το λάδι. Το νερό είναι το στοιχείο, από το οποίο γεννιέται ολόκληρη η δημιουργία, σύμφωνα με τη διήγηση της Γένεσης (πριν δημιουργηθεί ο κόσμος, «το πνεύμα του Θεού επιφερόταν πάνω στα ύδατα»). Στην Παλαιά Διαθήκη το νερό έχει λυτρωτική σημασία, αφού ο Νώε σώζεται από τον κατακλυσμό με την κιβωτό, αλλά και οι Εβραίοι διέρχονται και σώζονται μέσα από τα νερά της Ερυθράς θάλασσας. Στην Καινή Διαθήκη, ο Χριστός αναφέρει στον Μαθητή Του Νικόδημο, ότι ο άνθρωπος «πρέπει να ξαναγεννηθεί μέσα από το νερό». Αλλά και ο απόστολος Παύλος ονομάζει το Βάπτισμα ως «λουτρό παλιγγενεσίας»,παραπέμποντας πάλι στην αναγεννητική λειτουργία του νερού («λουτρό»). Όλα αυτά τα κείμενα μαρτυρούν την ίδια συμβολική σημασία του νερού: ότι αποτελεί το υλικό εκείνο στοιχείο,το οποίο, διαδηλώνει την αρχή μιας νέας ζωής, καθώς και το γεγονός του εσωτερικού καθαρισμού του ανθρώπου.

Το λάδι είχε σε όλους τους αρχαίους λαούς ικανότητες θεραπευτικές, αλλά και δυναμωτικές για το ανθρώπινο σώμα.
Ως υλικό στοιχείο του Βαπτίσματος, το λάδι διατήρησε συμβολικά τις δύο αυτές ιδιότητές του. Έτσι, όταν χρησιμοποιείται στο Βάπτισμα, συμβολίζει τη θεραπεία της ψυχής του
βαπτιζόμενου, ο οποίος ήταν «πνευματικά ασθενής» (όπως κάθε άνθρωπος που βρίσκεται μακριά από τον Θεό) και με το Βάπτισμα «θεραπεύεται» πνευματικά, αποκαθιστώντας τη σχέση του με τον Δημιουργό του. Συμβολίζει, όμως,και την προετοιμασία του βαπτιζόμενου για τον πνευματικό αγώνα που θα ακολουθήσει στη ζωή του μετά το Βάπτισμα,κατά τον οποίο, θα πρέπει να αντιμετωπίσει τους «αντιπάλους», τους πειρασμούς της πνευματικής ζωής. Γι’ αυτό και αλείφεται με λάδι σε ολόκληρο το σώμα του, δηλώνοντας ότι αυτό το σώμα ετοιμάζεται να παλέψει και να νικήσει.

  Η θεολογία του Μυστηρίου
Σύμφωνα με τον απόστολο Παύλο (στην προς Ρωμαίους επιστολή του), το Βάπτισμα είναι η απόφαση να ακολουθήσει ο πιστός την πορεία του Σταυρού και της Ανάστασης του Χριστού. Όπως σημειώνει ο Παύλος, βαπτιζόμαστε «στον θάνατο του Χριστού», βαπτιζόμαστε, δηλαδή, για να υπομείνουμε έναν σταυρό στη ζωή μας. Ο σταυρός αυτός είναι μία (ή περισσότερες) δοκιμασίες. Ως βαπτισμένοι στο
όνομα του Χριστού (Χριστιανοί), προσκαλούμαστε με το Βάπτισμα να υπομείνουμε και να σηκώσουμε τον σταυρό μας, με τη βεβαιότητα, ότι ακολουθούμε τη σταυρική πορεία του Χριστού, η οποία οδηγεί στην Ανάσταση. Γι’ αυτό λίγο πριν από την κατάδυση και ανάδυση στο νερό, ο ιερέας υπενθυμίζει στον βαπτιζόμενο (αλείφοντας με λάδι την πλάτη του) τα λόγια εκείνα του Χριστού:
«Όποιος θέλει να έλθει κοντά μου, ας σηκώσει τον σταυρό
του και ας με ακολουθήσει». Έτσι, το Βάπτισμα αποτελεί ένα «πνευματικό συμβόλαιο» του   βαπτιζόμενου με τον Χριστό: ο βαπτιζόμενος δεσμεύεται να σηκώσει τον σταυρό του με τη βεβαιότητα, ότι ο Χριστός θα είναι αρωγός και συμπορευτής του, ενώ ο Χριστός δεσμεύεται να οδηγήσει τον βαπτισμένο στη χαρά της Ανάστασης, στη χαρά της τελικής δικαίωσης.
Ο θάνατος και η Ανάσταση αποτελούν τα δύο θέματα που ορίζουν θεολογικά το Βάπτισμα.
Αυτή είναι και η έννοια της κατάδυσης και της ανάδυσης από το νερό: ο βαπτιζόμενος συμβολικά βυθίζεται και χάνεται στο νερό, για να αναδυθεί και να δηλώσει ότι είναι έτοιμος για τους
αγώνες της ζωής. Λίγο μετά την τρίτη ανάδυση, ψάλλεται ένας στίχος από τους Ψαλμούς που
μάς θυμίζει ότι, «εκείνος που βαπτίστηκε στο όνομα του Χριστού, θα πρέπει να ντυθεί τον Χριστό». Και «ντύνομαι τον Χριστό» σημαίνει ότι παραδίδω σε Αυτόν ολόκληρη τη ζωή μου, ότι Τον εμπιστεύομαι ολοκληρωτικά για κάθε βήμα της πορείας μου στον κόσμο. Σημαίνει, όμως,και ότι ζω σύμφωνα με τις εντολές Του, ότι μέσα από τις σκέψεις και τις πράξεις μου όλοι οι άνθρωποι θα αναγνωρίζουν ότι είμαι πραγματικός Μαθητής Του.

 Κατήχηση και Κατηχούμενοι
Σύμφωνα με την εντολή του Χριστού, η Εκκλησία πριν βαπτίσει πρέπει να διδάξει εκείνους που εκδήλωσαν ενδιαφέρον να βαπτιστούν. Η διδασκαλία αυτή ονομάζεται κατήχηση. Το ρήμα «κατηχώ» σημαίνει ότι «ηχώ σε βάθος» αυτά που διδάσκω. Η κατήχηση, με άλλα λόγια, είναι η διδασκαλία της Εκκλησίας προς τους μέλλοντες να βαπτιστούν, τους «κατηχούμενους». Μια διδασκαλία που στοχεύει, όχι απλά να προσφέρει στους κατηχούμενους κάποιες γνώσεις, αλλά να φυτέψει τις αλήθειες αυτές βαθειά μέσα στην ψυχή τους. Στη σημερινή εποχή έχει επικρατήσει ο νηπιοβαπτισμός, με αποτέλεσμα α μην μπορεί να πραγματοποιηθεί η κατήχηση πριν το Βάπτισμα. Έτσι, η κατήχηση μετατίθεται για την περίοδο μετά το Βάπτισμα.

 Η διακονία του αναδόχου στον χώρο της Εκκλησίας
Στη διαδικασία αυτή της κατήχησης, μετά το Βάπτισμα, καλείται να έχει ενεργό συμμετοχή ο ανάδοχος του βαπτιζόμενου. Ο ανάδοχος υπήρξε σε όλη την ιστορία της Εκκλησίας εκείνος που έδινε την εγγύηση για να συμμετάσχει κάποιος στην κατήχηση (όταν επρόκειτο για ενήλικες). Μετά την επικράτηση του νηπιοβαπτισμού ο ανάδοχος εγγυάται, εκ μέρους του βαπτιζόμενου, την αποδοχή του Βαπτίσματος και τη μεταβαπτισματική κατήχησή του. Ο ρόλος του,επομένως, είναι πολύ υψηλός, δύσκολος, με διάρκεια και με πολλές πνευματικές απαιτήσεις,καθόσον λειτουργεί ως ο πνευματικός πατέρας του νεοφωτίστου.

 Ενδεικτικές Δραστηριότητες

1η Δραστηριότητα
Συλλογικός ρόλος: «Προετοιμάζοντας την τέλεση του Μυστηρίου της Βάπτισης». Συνεργαζόμαστε με τον ιερέα της ενορίας μας και ζητούμε να μας αναθέσει τα σχετικά με την προετοιμασία του Ναού για μια Βάπτιση καθήκοντα. 

2η Δραστηριότητα
Καταιγισμός ιδεών με τη λέξη «Κατήχηση».

3η Δραστηριότητα
Επίλυση προβλήματος: «Γιατί είναι σημαντική η κατήχηση στον χώρο της Εκκλησίας».

4η Δραστηριότητα
Κατασκευάζουμε έναν εννοιολογικό χάρτη με θέμα: «Τα μέρη του Μυστηρίου του Βαπτίσματος».

5η Δραστηριότητα
Κατασκευάζουμε ένα πόστερ με τα υλικά στοιχεία του Βαπτίσματος και τους συμβολισμούς τους. Συμβουλευόμαστε και τον ιστότοπο http://photodentro.edu.gr/aggregator/lo/
photodentro-lor-8521-8635

6η Δραστηριότητα

Παρακολουθούμε μια ρωμαιοκαθολική βάπτιση στους ιστότοπους https://www.youtube.com/wa
tch?v=pD7kE8qUz5A&list=PLcy1TnVflXNs7G1NCsRxQZ25dpZmj75dc&index=11 και https://
www.youtube.com/watch?v=2zgmLiXtyI0&list=PLcy1TnVflXNs7G1NCsRxQZ25dpZmj75dc&in
dex=12. Σημειώνουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές με την ορθόδοξη.

7η Δραστηριότητα
Διαβάζουμε το κείμενο που ακολουθεί. Πώς η διάβαση της Ερυθράς Θαλάσσης, οι “τρεις παίδες εν τη καμίνω” και το περιστατικό με τον Ιωνά “εν τη κοιλία του κήτους”, σχετίζονται με το Βάπτισμα;

«Στο παρελθόν, κατά τη διάρκεια του “χρυσού αιώνα” της χριστιανικής Λατρείας,το μυστήριο του Βαπτίσματος ετελείτο την πασχάλια νύκτα, ως οργανικό τμήμα της μεγάλης ετήσιας εορτής του Πάσχα. Ακόμη και σήμερα, που έχουν αποσυνδεθεί μεταξύ τους αυτά τα δύο ιερά γεγονότα, τα τυπικά του Βαπτίσματος και της πασχάλιας λειτουργίας κρατούν ακόμη ανεξίτηλα τα σημάδια της αρχικής τους σύνδεσης και αλληλεξάρτησης. Αυτό, όμως, δεν το ξέρουν πολλοί Χριστιανοί. Δεν ξέρουν, παραδείγματος χάριν, ότι η Λειτουργία του Πάσχα είναι πρωταρχικά “βαπτισματική” Λειτουργία· ότι την παραμονή του Πάσχα, όταν ακούν τα βιβλικά αναγνώσματα για τη διάβαση της Ερυθράς Θαλάσσης, ή για τους “τρεις παίδες εν τη καμίνω” ή για τον Ιωνά “εν τη κοιλία του κήτους”, παρακολουθούν τα πιο αρχαία παραδείγματα βαπτίσματος και συμμετέχουν στη μεγάλη βαπτισματική αγρυπνία».
Α. Σμέμαν, «Εξ ύδατος και Πνεύματος (Λειτουργική μελέτη του Βαπτίσματος)», Αθήνα, Δόμος, 1984, σ. 15.

8η Δραστηριότητα
Διαβάζουμε το κείμενο που ακολουθεί. Πώς κατανοούμε την έννοια της «εσχατολογικής
όψης» του Μυστηρίου του Βαπτίσματος;
«Το πρώτο Μυστήριο στην αναγεννητική διαδικασία του ανθρώπου, αλλά και αρχή και προϋπόθεση όλων των άλλων, είναι το άγιο Βάπτισμα. Τη θεολογία του Βαπτίσματος αναπτύσσουν εκτενώς οι άγιοι Πατέρες, από τους λεγόμενους αποστολικούς, ως τους μεγάλους Πατέρες του δ´ και ε´ αιώνα και στη συνέχειά τους, μέχρι τον άγιο Νικόλαο Καβάσιλα και τον άγιο Συμεών Θεσσαλονίκης. Το Βάπτισμα, με την παρεχόμενη από το Άγιο Πνεύμα Χάρη, κινητοποιεί όλη την πορεία του Χριστιανού προς τη σωτηρία. Ο θάνατος του παλαιού ανθρώπου και η αναγέννηση του πιστού δεν είναι, έτσι, απλό “ηθικό” γεγονός, αλλά μυστηριακό και λειτουργικό, διότι αυτός που πεθαίνει και ανασταίνεται με τον Χριστό αναγεννάται πνευματικά μέσα στο κυριακό σώμα και λαμβάνει τη σφραγίδα της αιώνιας ζωής, ενδυόμενος τον Χριστό. Αυτή είναι η εσχατολογική όψη του Μυστηρίου. Το Βάπτισμα είναι για τον βαπτιζόμενο “προχάραγμα” και “προοίμιο” της εσχατολογικής ζωής της ουράνιας βασιλείας. Γι᾽ αυτό ονομάζεται “πρώτη ανάσταση”, διότι είναι η δύναμη προς την τελική ανάσταση».
Το άγιον Βάπτισμα (Πρακτικά Α´ Πανελληνίου λειτουργικού Συμποσίου),
Αθήνα 2003, σσ. 26, 27, 28 και 36.

9η Δραστηριότητα
Διαβάζουμε το κείμενο που ακολουθεί. Πώς κατανοούμε τη φράση: «το Βάπτισμα και μόνον
αυτό είναι η είσοδός μας στην καινούργια ζωή “εν Αυτώ” και με Αυτόν; (τον Χριστό)». Για ποια
καινούρια ζωή μιλά ο συγγραφέας;

«Όσον αφορά την αρχαία Εκκλησία, είχε τη γνώση και την είχε πριν ακόμα μπορέσει να εκφράσει και να εξηγήσει αυτή τη γνώση με λογικές και συνεπείς προς τους νόμους της λογικής θεωρίες. Γνώριζε ότι στο Βάπτισμα πεθαίνουμε αληθινά και εγειρόμαστε αληθινά με το Χριστό, γιατί το ζούσε αυτό το μυστήριο του Βαπτίσματος. Πρέπει να επιστρέψουμε σ᾽ αυτή τη μυστηριακή γνώση που φώτιζε τη ζωή της πρώτης Εκκλησίας με άρρητη χαρά και που την έκανε ολόκληρη αληθινά πασχάλια και πραγματικά βαπτισματική, αν θέλουμε το Βάπτισμα να ξαναβρεί την αρχική του θέση και την αληθινή του λειτουργία στην Εκκλησία. Και έτσι μόνο μπορούν να τεθούν τα έσχατα ερωτήματα: πώς πεθαίνουμε “καθ᾽ ομοίωση» του θανάτου του Χριστού; Πώς εγειρόμαστε κατά το πρότυπο της Αναστάσεώς
Του; Και γιατί το Βάπτισμα και μόνο αυτό είναι η είσοδός μας στην καινούργια ζωή “εν Αυτώ” και με Αυτόν; Η απάντηση σ᾽ αυτά τα ερωτήματα περιέχεται στην ουσιαστική αλήθεια για το θάνατο του Χριστού ως εκούσιο θάνατο: “Ότι εγώ τίθημι την ψυχήν μου, ίνα πάλιν λάβω αυτήν· ουδείς αίρει αυτήν απ᾽ εμού, αλλ᾽ εγώ τίθημι αυτήν και εξουσίαν έχω πάλιν λαβείν αυτήν” (Ιω. 10, 17-18). Η Εκκλησία διδάσκει ότι κατά την αναμάρτητη φύση Του ο Χριστός δεν υπέκειτο “φυσικά” στο θάνατο, ήταν εντελώς ελεύθερος από την ανθρώπινη θνησιμότητα που είναι η κοινή και αξεπέραστη μοίρα μας. Μπορούσε και να μην πεθάνει. Αν πέθανε, αυτό έγινε επειδή ο Ίδιος επεθύμησε να πεθάνει, διάλεξε να πεθάνει, αποφάσισε να πεθάνει. Μπορούμε τώρα να επιστρέψουμε στο Βάπτισμα και στο ερώτημα για
την ομοίωση του θανάτου και της Ανάστασης του Χριστού και για το πραγματικό νόημα αυτής της ομοίωσης. Γιατί μόνο τώρα μπορούμε να αναγνωρίσουμε ότι η ομοίωση, προτού την εκπληρώσει το τυπικό, βρίσκεται μέσα μας, στην πίστη μας στο Χριστό και στην αγάπη μας γι᾽ Αυτόν και ως εκ τούτου στην επιθυμία μας για ό,τι αυτός επεθύμησε. Να πιστεύεις στο Χριστό σημαίνει, και πάντοτε σήμαινε, όχι μόνο να Τον ομολογείς, όχι μόνο να παίρνεις από Αυτόν, αλλά πάνω απ᾽ όλα να δίνεσαι σ᾽Αυτόν. Αυτή ειναι η σημασία της εντολής Του για να τον ακολουθήσουμε. Η πίστη είναι αυτή που επιθυμεί το Βάπτισμα· η πίστη είναι αυτή που ξέρει ότι το Βάπτισμα είναι αληθινά θάνατος και αληθινά ανάσταση με το Χριστό».
Α. Σμέμαν, Εξ ύδατος και πνεύματος,Αθήνα, Δόμος, 1984, σσ. 85-94.

Πηγή:Γεώργιος Φίλιας, Δημήτριος Χοϊλούς, Κωνσταντίνος Πρέντος,Λειτουργική Ζωή της Εκκλησίας Β´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, σελ:39-47