Ο Παρακλητικός Κανόνας

Η θέση του Παρακλητικού Κανόνα στη Λατρεία της Εκκλησίας 

 Οι Παρακλητικοί Κανόνες αποτελούν ιδιαίτερο τμήμα της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Υμνογραφίας. Ο Παρακλητικός Κανόνας ή Παράκληση αποτελεί μελοποιημένο κείμενο προσαρτημένο (συνήθως), στην ακολουθία του Εσπερινού, έχοντας τη δομή της Ακολουθίας του Όρθρου. Ένας Παρακλητικός Κανόνας μπορεί να ψαλεί και ξεχωριστά από οποιαδήποτε Ακολουθία ή Μυστήριο. Παρακλητικοί Κανόνες έχουν γραφεί κυρίως για το πρόσωπο του Χριστού, της Υπεραγίας Θεοτόκου, του Ιωάννου του Προ δρόμου, καθώς και για κάθε άγιο ξεχωριστά. Οι Παρακλητικοί Κανόνες ψάλλονται σε διάφορες περιστάσεις ανάγκης και θλίψης των Χριστιανών, σε Ιερούς Ναούς, σπίτια, νοσοκομεία κ.τλ. Για τον λόγο αυτό, έχουν συνήθως παρακλητικό ή/και ικετευτικό περιεχόμενο, εκφράζοντας την προσδοκία για την εκπλήρωση συγκεκριμένου αιτήματος των μελών της Εκκλησίας. Κατά τη διάρκεια της Ακολουθίας του Κανόνα, μνημονεύονται και τα ονόματα των προσώπων, υπέρ των οποίων τελείται.

Η σύνθεση και τα είδη του Παρακλητικού Κανόνα 

 Ο «Κανόνας», στα αρχαία ελληνικά σημαίνει την ίσια βέργα, που χρησιμοποιείται για να κρατά κάτι σε ευθεία. Στη βυζαντινή υμνογραφία «Κανόνας» είναι ένας μακροσκελής ύμνος, αποτελούμενος από μικρότερες ενότητες, που ονομάζονται Ωδές. Κάθε Ωδή αποτελείται από τον Ειρμό, που είναι η πρώτη στροφή της και χρησιμεύει ως υπόδειγμα στα τροπάρια που ψάλλονται σύμφωνα με τον ήχο του Ειρμού και από το Εφύμνιο, που επαναλαμβάνεται σε κάθε τροπάριο (όπως το «Υπεραγία Θεοτόκε, σώσον ημάς» στον Παρακλητικό Κανόνα προς τη Θεοτόκο). Στους Κανόνες, ο Ειρμός ακολουθείται από τρία, τέσσερα ή περισσότερα τροπάρια. Κάθε Ειρμός είναι ανόμοιος και ανεξάρτητος μελωδικά, αν και, συνήθως, οι Ειρμοί παρουσιάζουν νοηματική ομοιότητα. Οι αρχαιότεροι και οι πλέον συνήθεις από τους Παρακλητικούς Κανόνες είναι οι δύο που απευθύνονται στη Θεοτόκο. Ονομάζονται Μικρός και Μεγάλος Παρακλητικός Κανόνας και έχουν τριάντα δύο τροπάρια ο καθένας (δηλαδή τέσσερα τροπάρια σε κάθε Ωδή). Ο Μεγάλος  Παρακλητικός Κανόνας ονομάζεται έτσι, γιατί τα τροπάρια και οι Ειρμοί του είναι φανερά εκτενέστερα. Περιεχόμενο των Παρακλητικών Κανόνων της Παναγίας είναι η προ βολή και η τιμή του προσώπου της. Με τη χρήση των Παρακλητικών Κανόνων τα μέλη της Εκκλησίας μπορούμε να την δοξολογήσουμε και να την παρακαλέσουμε, διότι, στάθηκε άξια να γεννήσει τον Υιό του Θεού.

i. Ο Μικρός Παρακλητικός Κανόνας 

O Μικρός Παρακλητικός Κανόνας είναι ποίημα του Μοναχού Θεοστήρικτου (9ος μ.Χ. αιώνας) ή του Θεοφάνη του Ομολογητή. Ως σημείο αναφοράς του έχει τις θερμές παρακλήσεις προς το πρόσωπο της Θεοτόκου. Είναι ιδιαίτερα γνωστός και λαοφιλής Παρακλητικός Κανόνας που ψάλλεται πριν από τον Δεκαπενταύγουστο, εναλλάξ με τον Μεγάλο Παρακλητικό Κανόνα, αλλά και σε κάθε περίπτωση «ανάγκης και θλίψεως». 

 ii. Ο Μεγάλος Παρακλητικός Κανόνας 

Ο Μεγάλος Παρακλητικός Κανόνας είναι ποίημα του Αυτοκράτορα Θεοδώρου Δούκα Λάσκαρη (13ος αιώνας). Ο τίτλος του «Δούκα» μάς δείχνει ότι συνέθεσε τον Κανόνα πριν την άνοδό του στον θρόνο της Νικαίας τον Νοέμβριο 1254. Ο Κανόνας αυτός αποτελεί μια ατομική προσευχή προς τον Θεό και διανθίζεται από θερμές παρακλήσεις προς τη Θεοτόκο. Ψάλλεται μονάχα κατά την περίοδο της νηστείας του Δεκαπενταύγουστου, εναλλάξ με τον Μικρό Παρακλητικά Κανόνα. Το περιεχόμενό του σχετίζεται με την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Λαϊκή ευσέβεια και Παρακλητικός Κανόνας 

 Με τους Παρακλητικούς Κανόνες προς τιμήν της Παναγίας εξαίρεται η κεντρική και κυρίαρχη θέση της στη ζωή της Εκκλησίας. Η αγάπη των πιστών για το πρόσωπό της καθιστά τον Παρακλητικό Κανόνα μια ιερή συνήθεια, με την οποία, τα μέλη της Εκκλησίας αναπτύσσουν μια ιδιαίτερη σχέση μαζί της, όπως και με κάθε άγιο ή αγία. Με τους Παρακλητικούς κανόνες, τα πιστά μέλη της Εκκλησίας, εναποθέτουν τις ελπίδες   τους στο πρόσωπο της Παναγίας και όλων των αγίων, πιστεύοντας πως: «Οὐδεὶς προστρέχων ἐπὶ σοί, κατῃσχυμένος ἀπὸ σοῦ ἐκπορεύεται, ... ἀλλ’ αἰτεῖται τὴν χάριν, καὶ λαμβάνει τὸ δώρη μα, πρὸς τὸ συμφέρον τῆς αἰτήσεως». Οι Παρακλητικοί κανόνες βοηθούν τους πιστούς να εκφράσουν την αίσθηση της αμαρτωλότητάς τους προς το πρόσωπο της Παναγίας και να ζητήσουν βοήθεια από εκείνη ή και κάθε άγιο ή αγία, για οποιονδήποτε ψυχικό ή σωματικό πόνο. Εναποθέτουν όλες τις ελπίδες τους σε αυτήν, γιατί γνωρίζουν ότι είναι φιλεύσπλαχνη και ότι ως Μητέρα του Θεού είναι πηγή ελέους και το μόνο καταφύγιο του κόσμου. Η μεγάλη αγάπη των πιστών στο πρόσωπο των αγίων, καθώς και η ανάγκη να προστρέξουν σε αυτούς, για βοήθεια και μεσιτεία προς τον Κύριο, τους οδηγεί στην τέλεση των Παρακλητικών Κανόνων, που είναι αφιερωμένοι σε αυτούς. Μέσω αυτών, δηλώνεται η πίστη και η εμπιστοσύνη στη μεσιτεία τους προς τον Χριστό και η ελπίδα εκπλήρωσης των αιτημάτων τους.

 Ενδεικτικές Δραστηριότητες 

 1η Δραστηριότητα 

Διαβάζουμε την ωδή, το κοντάκιο και τα τροπάρια του Παρακλητικού Κανόνα που ακολουθούν. Με ποιες φράσεις περιγράφονται τα προβλήματα και οι ανάγκες μας και με ποιες οι λυτρωτικές παρεμβάσεις που ζητούμε από την Θεοτόκο; 

«Των λυπηρῶν ἐπαγωγαὶ χειμάζουσι τὴν ταπεινήν μου ψυχήν, καὶ συμφορῶν νέφη, τὴν ἐμὴν καλύπτουσι καρδίαν, Θεονύμφευτε, ἀλλ’ ἡ φῶς τετοκυῖα, τὸ θεῖον καὶ προαιώνιον, λάμψον μοι τὸ φῶς τὸ χαρμόσυνον.» Ωδη α΄ Ήχος πλ.δ΄ Τροπάριο β΄ 

Απόδοση Η αλληλουχία των θλίψεων βασανίζει την ταπεινή μου ψυχή, και τα σύννεφα των συμφορών καλύπτουν την καρδιά μου, Θεονύμφευτε. Αλλά εσύ που γέννησες το φως, το θεϊκό και προαιώνιο, λάμψε και σε μένα το φως το χαρμόσυνο. 

 Προστασία τῶν Χριστιανῶν ἀκαταίσχυντε, μεσιτεία πρὸς τὸν Ποιητὴν ἀμετάθετε, μὴ παρίδῃς ἁμαρτωλῶν δεήσεων φωνάς· ἀλλὰ πρόφθασον ὡς ἀγαθή, εἰς τὴν βοήθειαν ἡμῶν, τῶν πιστῶς κραυγαζόντων σοι· τάχυνον εἰς πρεσβείαν, καὶ σπεῦσον εἰς ἱκεσίαν, ἡ προστατεύουσα ἀεί, Θεοτόκε τῶν τιμώντων σε. 

Απόδοση Θεοτόκε, εσύ είσαι η προστασία των Χριστιανών που δεν πρόκειται ποτέ να τους απογοητεύσει. Εσύ είσαι εκείνη που μεσιτεύεις σταθερά υπέρ των ανθρώπων προς τον Ποιητή τους (τον Θεό). Σε παρακαλούμε να μην παραθεωρήσεις τις δεήσεις που σου απευθύνουμε εμείς, οι αμαρτωλοί, αλλά να έρθεις γρήγορα για να μας βοηθήσεις, εμάς που σε παρακαλούμε με δυνατή φωνή: έλα γρήγορα για να μεσιτεύσεις στον Θεό για εμάς και για να ακούσεις την ικεσία μας· εσύ που πάντοτε προστατεύεις εκείνους που σε τιμούν. 

 Πρεσβεία θερμή, καὶ τεῖχος ἀπροσμάχητον, ἐλέους πηγή, τοῦ κόσμου καταφύγιον, ἐκτενῶς βοῶμέν σοι· Θεοτόκε Δέσποινα πρόφθασον, καὶ ἐκ κινδύνων λύτρωσαι ἡμᾶς, ἡ μόνη ταχέως προστατεύουσα. Απόδοση Εσύ που είσαι η θερμή πρεσβεία μας προς τον Θεό, το ανίκητο τείχος, η πηγή του ελέους, το καταφύγιο του κόσμου, σου φωνάζουμε παρακαλώντας σε: πρόφθασε, Δέσποινα Θεοτόκε και λύτρωσέ μας, η μόνη που μας προστατεύεις με ταχύτητα. 

 Μεταβολὴ τῶν θλιβομένων, ἀπαλλαγὴ τῶν ἀσθενούντων ὑπάρχουσα, Θεοτόκε Παρθένε, σῶζε πόλιν καὶ λαόν, τῶν πολεμουμένων ἡ εἰρήνη, τῶν χειμαζομένων ἡ γαλήνη, ἡ μόνη προστασία τῶν πιστῶν. Απόδοση Θεοτόκε, εσύ που μεταβάλλεις τους θλιβομένους, που απαλλάσσεις τους αρρώ στους από την ασθένειά τους, σώσε το λαό σου και την πόλη σου, εσύ που είσαι η ειρήνη των αντιμαχομένων, η γαλήνη αυτών που δοκιμάζονται, η μόνη προστασία των πιστών»

  2η Δραστηριότητα 

Καταιγισμός ιδεών με τη λέξη «Παράκληση». 

 3η Δραστηριότητα 

 Μελέτη περίπτωσης: Ο υμνογράφος της Εκκλησίας, Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης. Η ζωή και το υμνογραφικό έργο του. 

 4η Δραστηριότητα 

 Βρίσκουμε στο διαδίκτυο τον Παρακλητικό Κανόνα του αγίου/της αγίας μας. Τον εκτυπώνουμε και υπογραμμίζουμε στο κείμενο ποια μέρη του έχουν δοξολογικό, ποια ευχαριστιακό και ποια παρακλητικό περιεχόμενο. 

 5η Δραστηριότητα 

 Ατομική εργασία: «Θα παρακαλούσα τον Θεό για…». Αφού διαβάσουμε τον Παρακλητικό Κανόνα προς τη Θεοτόκο, σκεφτόμαστε, ποια από τα αιτήματα που απευθύνονται στη Μητέρα του Κυρίου, μας εκφράζουν. Τα συμπληρώνουμε με άλλα, δικά μας. Διαβάζουμε την εργασία μας στην τάξη και ομαδοποιούμε συνολικά τα αιτήματα με βάση το περιεχόμενό τους. 

 6η Δραστηριότητα 

 Κατασκευάζουμε ένα κολάζ με θέμα τον Μικρό Παρακλητικό Κανόνα, αντλώντας το υλικό μας από το διαδίκτυο. 

 7η Δραστηριότητα 

Στο παρακάτω κείμενο υπογραμμίζουμε τους τομείς της ζωής μας, στους οποίους αναφέρονται οι παρακλήσεις και τα αιτήματά μας προς την Παναγία. 

«Οι παρακλήσεις προς τη Θεοτόκο αναφέρουν τις επικλήσεις των πιστών με δεήσεις και ικεσίες προς την Παναγία, για να λάβουν τη βοήθειά της στους καιρούς των πειρασμών, των πόνων, των θλίψεων και κάθε είδους προστασία από το θείο πρόσωπό Της. Και τονίζεται χαρακτηριστικά: “Δέξαι παρακλήσεις αναξίων σων ικετών”. 

 Πρώτον παρακαλούμε την Παναγία με αίσθημα πίστεως και πόνου για να μας βοηθήσει στη ζωή μας από τους πειρασμούς, λέγοντάς της: “Πολλοίς συνεχόμενος πειρασμοίς, προς σε καταφεύγω, σωτηρίαν επιζητών. Ω Μήτερ του Λόγου και Παρθένε, των δυσχερών και δεινών με διάσωσον”.

 Δεύτερον, ζητάμε από την Παναγία να μας απελευθερώσει από τα πάθη μας: «Παθών με ταράττουσι προσβολαί, πολλής αθυμίας εμπιπλώσαι μου την ψυχήν”. Όπως το πάθος της υπερηφανείας, του θυμού, της ζήλειας, του φθόνου, της κατακρίσεως, της πολυλογίας, της γαστριμαργίας κ.ά., που βασανίζουν την καρδιά του ανθρώπου και την καθιστούν ακάθαρτη. Ο αγώνας του Χριστιανού πρέπει να είναι καθημερινός για να παραμένει ήσυχος και γαλήνιος στην ψυχή του, χωρίς να τον καταδικάζει για τίποτα η συνείδησή του. Γι’ αυτό ζητάμε να μας θεραπεύσει τις ασθένειες της ψυχής μας λέγοντας: “ Ίασαι αγνή, των παθών μου την ασθένειαν”. 

Τρίτον, ζητάμε από την Παναγία να μας ελευθερώσει από τους κινδύνους της καθημερινής ζωής μας δια της θείας προστασίας της, λέγοντάς της: “Διάσωσον,από κινδύνους τους δούλους σου Θεοτόκε”. Πολλοί οι κίνδυνοι του ανθρώπου που φέρουν εύκολα τη συμφορά στη ζωή του. Ατυχήματα, επαγγελματικές δυσκολίες, οικογενειακές ακαταστασίες κ.ά. Γι’ αυτό παρακαλούμε την Παναγία να μας λυτρώσει από τους κινδύνους με την προστασία της και να γίνει “πύργος ασφαλείας”, “τείχος απροσμάχητον”. 

Τέταρτον, ζητάμε από την Παναγία με τις δεήσεις μας να μας ενισχύσει και να μας ελευθερώσει από τις θλίψεις και τις ασθένειές μας. “Σου δέομαι της αγαθής, εκ φθοράς νοσημάτων ανάστησον” και “επίβλεψον εν ευμενεία πανύμνητε Θεοτόκε, επί την εμήν χαλεπήν του σώματος κάκωσιν”. Μέσα στον πόνο περισσότερο σκεπτόμαστε τον Θεό και αναζητάμε τη βοήθειά Του. Νιώθουμε την ανθρώπινη αδυναμία μας και την Παντοδυναμία του Θεού. Εκείνος που δεν επόνεσε πολύ, δεν μπορεί να νιώσει τον πόνο του άλλου. Χρειάζεται ο πόνος της ασθένειας ή των δυσκολιών της ζωής μας για να αισθανθούμε την ανάγκη του άλλου και να νιώσουμε ποιοι μας αγαπούν πραγματικά. Ο πόνος φέρνει τη μετάνοια στον άνθρωπο και είναι ένας τρόπος σωτηρίας της ψυχής του. Ο Ίδιος ο Κύριος επόνεσε πάρα πολύ πάνω στο Σταυρό και έδειξε το δρόμο του πόνου που λυτρώνει και αγιάζει τον άνθρωπο. Ο πόνος νικά τα πάθη του ανθρώπου και φέρνει αρετές μέσα στην ψυχή του πιστού. Ο εγωϊστής ταπεινώνεται μέσα στον πόνο της ασθένειάς του και ζητά τη βοήθεια του Θεού και της Παναγίας. Μέσα στη δυστυχία των θλίψεών του κατανοεί την ευτέλεια της ζωής του και αναζητά την ευτυχία κοντά στον Θεό. Ο πόνος θεραπεύει αδυναμίες και πάθη που φθείρουν την ψυχή. Ο πόνος φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά και ο ένας παρηγορεί τον άλλον και προσφέρει τη βοήθειά του με αγάπη και θυσία. Πολλές φορές ο πόνος οφείλεται σε μεγάλη αμηχανία πράξεων μέσα στη θλίψη της ψυχής και μπορεί να είναι αποτέλεσμα μοναξιάς, συκοφαντίας, κακίας, μίσους και ζήλειας. Γι’ αυτό έχουμε ανάγκη να λέγου με τον πόνο μας στον άλλο, για να ξαλαφρώσουμε ψυχικά και να αναπαυόμαστε κοντά στην αγάπη του άλλου. Και η Παναγία επόνεσε πολύ ψυχικά για την άδικη κακομεταχείριση και σταύρωση του Υιού της. Και γίνεται η προστάτις των θλιβομένων και αδικουμένων, όταν την παρακαλούμε: “Υπεραγία Θεοτόκε, σώσον ημάς”. 

 Πέμπτον, παρακαλούμε την Παναγία δια της μεσιτείας στον Πανάγαθο να μας εξαλείψει το πλήθος των αμαρτιών μας: “Ταις της Θεοτόκου πρεσβείαις ελεήμον, εξάλειψον τα πλήθη των εμών εγκλημάτων”, δηλαδή τα αμαρτήματά μας. Παρακαλούμε να μας σώσει δια της θείας βοηθείας της και να μας οδηγήσει σε μετάνοια. Μας προτρέπει ο Παρακλητικός Κανόνας στην αληθινή μετάνοια, στην εξομολόγηση και στη θεία Κοινωνία. Να ζήσουμε μια ζωή μετανοίας, για να μην μολύνεται η ψυχή μας από πλήθος αμαρτιών. Γι’ αυτό η αμαρτία θεωρείται έγκλημα για την ψυχή μας, διότι αυτή αποστατεί από το θέλημα του Θεού και οδηγείται στο σκοτάδι του θελήματος του αμαρτωλού κόσμου. Μακριά από τον Θεό, “απολλύμεθα υπό πλήθους πταισμάτων”. Εκείνος που τιμά αληθινά την Παναγία δέεται για τη σωτηρία της ψυχής του και ζει διαρκώς εν μετανοία παρακλητική. https://iliaxtida.wordpress.com/2010/10/03/%CF%8C-%CE%AE-gamm-2

 8η Δραστηριότητα 

 Βρίσκουμε τα προσωνύμια που οι πιστοί έχουν δώσει στην Παναγία (π.χ. Βρεφοκρατούσα, Οδηγήτρια κ.λπ.). Με τι σχετίζονται και σε τι αναφέρονται; 

9η Δραστηριότητα 

Διαβάζουμε τα τροπάρια των ωδών που ακολουθούν. Με ποιες λέξεις ή φράσεις επικαλούμαστε ή αναφερόμαστε στη Θεοτόκο; Τις υπογραμμίζουμε και αναλύουμε τη σημασία τους. 

 «“Επειδή πολιορκούμαι (βασανίζομαι, πιέζομαι) από πολλούς πειρασμούς, προς εσένα καταφεύγω ζητώντας σωτηρία· ω Μητέρα του Λόγου και Παρθένε, από τα δύσκολα και τα φοβερά σώσε με”. 

 “Με ταράζουν επιθέσεις των παθών γεμίζοντας την ψυχή μου με πολλή στενοχώρια· ειρήνευσε Κόρη (την ψυχή μου) με τη γαλήνη του γιού και Θεού σου, Πανάμωμε”. 

 “Εσένα Παρθένε, που γέννησες τον σωτήρα και Θεό, σε παρακαλώ θερμά να γλυτώσω από τα φοβερά, γιατί σε σένα τώρα καταφεύγοντας, σηκώνω ψηλά και την ψυχή και την σκέψη μου”. 

 “Εμένα, που είμαι άρρωστος στο σώμα και στην ψυχή, αξίωσέ με να έχω επίσκεψη και φροντίδα από σένα, που είσαι η μόνη, που έγινες μητέρα του Θεού, επειδή είσαι αγαθή και γέννησες τον αγαθό”». Τροπάρια της Α΄ ωδής του Μικρού Παρακλητικού Κανόνα, από το βιβλίο του Κ. Γανωτή, Ο Μικρός Παρακλητικός Κανών εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον, Θήρα, εκδ. «Πυρφόρος», 2005, σ. 17. 

«“Προστασία και σκέπη της ζωής μου σε θεωρώ εσένα Παρθένε, που γέννησες τον Θεό. Εσύ, σαν κυβερνήτης του πλοίου της ζωής μου οδήγησέ με προς το λιμάνι σου, εσύ, που είσαι η αιτία των αγαθών, το στήριγμα των πιστών, η μόνη που αξίζεις τους ύμνους”. 

 “Σε ικετεύω, Παρθένε, την ψυχική ταραχή μου και τη ζάλη της στενοχώριας να μου διασκορπίσεις· γιατί εσύ, νύμφη του Θεού, τον αρχηγό της γαλήνης, το Χριστό, γέννησες μόνη πανάχραντε (δηλαδή, πεντακάθαρη)”. 

 “Εσύ, που τον ευεργέτη γέννησες, τον αίτιο των καλών, ανάβλυσέ μας τον πλούτο της ευεργεσίας σε όλους μας· γιατί όλα μπορείς να τα κάνεις, επειδή τον ικανό στη δύναμη, τον Χριστό, γέννησες από τον Θεό μακαρισμένη (καλότυχη)”. 

 “Εμένα, που βασανίζομαι από βαριές αρρώστιες και αρρωστημένα πάθη, εσύ βοήθησέ με». 

 Τροπάρια της Γ΄ ωδής του Μικρού Παρακλητικού Κανόνα, από το βιβλίο του Κ. Γανωτή, όπ.π., σ. 22.

 «“Των παθών μου την ταραχή, εσύ που γέννησες τον κυβερνήτη Κύριο, και την τρικυμία ηρέμησε των αμαρτημάτων μου νύμφη του Θεού”. 

 “Της ευσπλαχνίας τη μεγάλη αφθονία σου δώσε σε μένα, που σε παρακαλώ (σου το ζητώ), εσύ, που γέννησες τον σπλαχνικό και σωτήρα όλων, όσοι σε υμνούν”.

 “Καθώς απολαμβάνουμε πάναγνε τις δικές σου δωρεές, σου ψάλλουμε ύμνο ευχαριστίας εμείς, που σε ξέρουμε ότι είσαι Μητέρα του Θεού”. 

 “Εμείς, που σε έχουμε ελπίδα και στήριγμα και της σωτηρίας τείχος ασάλευτο, πανύμνητε, από κάθε δυσκολία λυτρωνόμαστε”». Τροπάρια της Α΄ ωδής του Μικρού Παρακλητικού Κανόνα, από το βιβλίο του Κ. Γανωτή, όπ.π., σ. 28.

Πηγή:  Γεώργιος Φίλιας, Δημήτριος Χοϊλούς, Κωνσταντίνος Πρέντος,Λειτουργική Ζωή της Εκκλησίας Β´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, σελ:87-94