Οι χριστιανικές εορτές στον χώρο της ορθόδοξης παράδοσης

Το νόημα των εορτών στη ζωή των χριστιανών 

Οι χριστιανικές εορτές στον χώρο της ορθόδοξης παράδοσης, αποτελούν τον κεντρικό άξονα της λατρευτικής ζωής των πιστών. Με αυτές, οι Εκκλησία, υπενθυμίζει στα μέλη της το έργο της Θείας Οικονομίας και την παρουσία των αγίων μέσα στην ιστορία. Η Εκκλησία, τελώντας τις εορτές αυτές, ξαναζεί τα λυτρωτικά γεγονότα, ως ένα αιώνιο παρόν. Και οι πιστοί, καθώς τα βιώνουν και τα εορτάζουν, προσελκύουν τη Θεία Χάρη και αγιάζονται. Οι ψυχές τους γεμίζουν ευγνωμοσύνη, κατάνυξη και ελπίδα των ουρανίων. Και όταν φεύγουν από τον τόπο της Λατρείας, μεταφέρουν μέσα τους αυτές τις εμπειρίες, που διαποτίζουν ολόκληρη τη ζωή τους. Ο βαθύτερος σκοπός, όμως, όλων των εορτών δεν είναι απλά να καλυφτεί μια ψυχική ανάγκη του ανθρώπου. Οι χριστιανικές εορτές επιτελούνται για να μας βοηθήσουν να ζήσουμε έντονα τα σωτήρια γεγονότα της ζωής του Χριστού και να μιμηθούμε τη ζωή και τις αρετές των αγίων. 

 Ο χρόνος, για τον άνθρωπο της Εκκλησίας, δεν είναι μια αδιάκοπη και μονότονη ροή χρονικών στιγμών, αλλά σηματοδοτείται από τα πνευματικά γεγονότα και την παρουσία του προσώπου του Κυρίου και των αγίων. Μέσα από τον χρόνο των εορτών μεταφέρεται το μήνυμα της ελπίδας στον κόσμο. Οι εορτές δεν αποτελούν απλά την ανάμνηση ενός γεγονότος, αλλά κυρίως μια ευκαιρία προσωπικής βίωσής του, πέρα από τον παράγοντα του τόπου και του χρόνου. Για να καταφέρει, όμως, ο άνθρωπος να κατανοήσει το νόημα των εορτών, είναι ανάγκη να τις προσεγγίσει με βιωματικό τρόπο. Με την ανάλογη προετοιμασία, οι πιστοί γίνονται άξιοι να εορτάσουν τα πνευματικά γεγονότα ή τα πρόσωπα, που η Εκκλησία έχει ορίσει, σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. 

 Η «όγδοη ημέρα» στη Λατρεία της Εκκλησίας Μέσα στον χώρο της Λατρείας απαντά η έννοια της «όγδοης ημέρας». Ως όγδοη ημέρα θεωρείται η Κυριακή, η οποία ονομάζεται άλλοτε «όγδοη» και άλλοτε «πρώτη» ημέρα. Η Κυριακή θεωρείται ως η όγδοη ημέρα, αν τη θεωρήσουμε προέκταση της έβδομης ημέρας του Σαββάτου (σύμφωνα με την ιουδαϊκή θρησκευτική παράδοση). Με αυτό τον όρο («όγδοη ημέρα»), οι πατέρες της Εκκλησίας εννοούν την περίοδο που υπερβαίνει τον εγκόσμιο χρόνο. Η όγδοη ημέρα είναι το σύμβολο της αιωνιότητας και της Δευτέρας Παρουσίας, διότι, εκτείνεται έξω από τον χρόνο της ανακύκλησης των επτά ημερών της εβδομάδας. 

Στη Λατρεία της Εκκλησίας υπάρχουν Ακολουθίες (π.χ. Ονοματοδοσία, Ακολουθία Απόλουσης κ.ά.), οι οποίες συν δέονται με την όγδοη ημέρα. Οι Ακολουθίες αυτές παραπέμπουν  στα «έσχατα», δηλαδή στην «άληκτη» περίοδο που θα αρχίσει με τη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου. 

 Οι μεγάλες χριστιανικές εορτές, ολοκληρώνονται με την απόδοσή τους, που γίνεται έπειτα από οκτώ ημέρες, δηλαδή «ξαναεορτάζονται», θα λέγαμε, οκτώ ημέρες μετά την κυριώνυμο ημέρα, συμβολίζοντας την αιωνιότητα μετά τη Δευτέρα Παρουσία, η οποία θεωρείται όγδοη ημέρα, ως συνέχεια και ολοκλήρωση των επτά ημερών της Δημιουργίας. 

«Όταν αναφερόμαστε σε “όγδοη ημέρα” είναι προφανές ότι εκφράζουμε μία διάσταση εκτός της ροής του χρόνου και, κατά συνέπεια, του παρόντος κόσμου· ότι υποδηλώνουμε μία κατάσταση, στην οποία ο χρόνος δεν υπόκειται πλέον σε κατάτμηση ημερών και εβδομάδων, εφόσον έχει απολέσει τα ιδιώματα της αρχής και του τέλους του». Γ.Ν. Φίλια, «Η έννοια της “ογδόης ημέρας” στη Λατρεία της Εκκλησίας», Αθήνα, Γρηγόρης, 2001, σ. 8.

  Οι εορτές του εβδομαδιαίου κύκλου. 

 Ένας είδος εορτών είναι και αυτές, που επαναλαμβάνονται κάθε εβδομάδα. Η κάθε εβδομάδα θεωρείται μια μικρή εορτή και ένα μικρό εορτολόγιο, στο οποίο η κάθε ημέρα, μας υπενθυμίζει κάποιον άγιο ή κάποιο γεγονός. 

Από τις εβδομαδιαίες εορτές η σπουδαιότερη είναι η ημέρα της Κυριακής. Η Κυριακή είναι η ημέρα του Κυρίου. Είναι η ημέρα, κατά την οποία εορτάζεται η Ανάσταση του Χριστού, το μικρό Πάσχα κάθε εβδομάδας. Αυτή την ημέρα, οι πιστοί συνάζονται στην Εκκλησία για να συναντήσουν και να λατρεύσουν το πρόσωπο του Κυρίου. 

 Η Δευτέρα είναι αφιερωμένη στους Αγγέλους και σε όλα τα αγγελικά τάγματα. Εορτάζοντας τους Αγγέλους, ζητάμε τη βοήθειά τους ώστε να ζούμε με το πνεύμα της αγγελικής Λατρείας.

  Την Τρίτη τιμούμε τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαπτιστή του Χριστού, τον οποίο ο Κύριος επαίνεσε, λέγοντας ότι δεν έχει γεννηθεί άνθρωπος ανώτερος από αυτόν. 

 Η Τετάρτη είναι αφιερωμένη στο ιερό πρόσωπο της Παναγίας και στο γεγονός της προδοσίας του Ιούδα, μετά τη συμφωνία που έκανε ο ίδιος με τους Αρχιερείς. Γι’ αυτό και την Τετάρτη τηρούμε νηστεία.

 Η Πέμπτη είναι αφιερωμένη στους Αγίους Αποστόλους και στον Άγιο Νικόλαο, τον οποίο ιδιαίτερα τιμά ο λαός μας. 

Η Παρασκευή είναι η ημέρα ανάμνησης της σταυρικής θυσίας και του θανάτου του Χριστού, για τη σωτηρία του κόσμου. Γι’ αυτό και αυτή είναι ημέρα νηστείας. Η Τετάρτη είναι αφιερωμένη στο γεγονός της προδοσίας του Ιούδα. 

Το Σάββατο είναι αφιερωμένο στους μάρτυρες, αλλά και στη μνήμη των «κεκοιμημένων» πιστών. Την ημέρα αυτή συνήθως τελούνται τα μνημόσυνα.

Οι ακολουθίες του νυχθημέρου Ο απόστολος Παύλος προτρέπει τους χριστιανούς ώστε να προσεύχονται συνεχώς («αδιαλείπτως προσεύχεσθε», Α΄Θεσ.5,17). Γι’ αυτό και η Εκκλησία όρισε σε συνέχεια της παραπάνω προτροπής, να τελείται μέσα στο εικοσιτετράωρο μια σειρά Ακολουθιών, οι οποίες βοηθούν, ώστε τη ζωή των πιστών να συνοδεύει η διαρκής προσευχή. 

Στη Λατρεία μας, το εικοσιτετράωρο αρχίζει με την απογευματινή Ακολουθία του Εσπερινού (από τη λέξη «εσπέρα», που σημαίνει «απόγευμα»). Επίσης, ονομάζεται και Λυχνικόν, επειδή συνέπιπτε με το άναμμα των λύχνων. Στην ακολουθία του Εσπερινού ψάλλονται ύμνοι που αναφέρονται στην ημέρα που ακολουθεί, δηλαδή, στην επομένη. Στον Εσπερινό των Χριστουγέννων, για παράδειγμα, που τελείται την παραμονή, ψάλλουμε ύμνους της εορτής των Χριστουγέννων. Η τελευταία Ακολουθία της ημέρας είναι το Απόδειπνο, το οποίο, διαβάζεται μετά το δείπνο και περιλαμβάνει διαφόρους ψαλμούς, τροπάρια και δεήσεις, δια των οποίων, ο πιστός ευχαριστεί και δοξολογεί τον Ύψιστο για τα αγαθά που του προσφέρθηκαν από Αυτόν. Συγχρόνως, δέεται, ώστε να του παρασχεθούν κατά τον ύπνο, ανάπαυση σώματος και ψυχής. Τις περισσότερες ημέρες του χρόνου τελείται το μικρό Απόδειπνο, στο  οποίο και προστίθενται οι Χαιρετισμοί της Παναγίας. Κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, αντί του Μικρού Αποδείπνου τελείται το Μέγα Απόδειπνο. 

Το Μεσονυκτικό αποτελεί μια μοναστηριακή κατανυκτική Ακολουθία, η οποία, τελείται το μεσονύκτιο, δηλαδή στην έκτη ώρα της νύχτας. Κύριος σκοπός και κεντρικό θέμα της είναι η έγερση από τον νυχτερινό ύπνο και η κοινή προσευχή στον Ναό. Εξέχουσα θέση στην τέλεση του Μεσονυκτικού κατέχει ο 118ο Ψαλμός που ονομάζεται «άμωμος». Το Μεσονυκτικό συνδέεται άμεσα με την ανάσταση των νεκρών, κυρίως δε με την Ανάσταση του Κυρίου, η οποία συνέβη νωρίς το πρωί της «μιας των Σαββάτων» και την ευαγγελική ρήση «μέσης δε νυκτός, κραυγή γέγονεν, ιδού, ο νυμφίος έρχεται...». Συν δέεται, δηλαδή, και με την παραβολή των δέκα παρθένων, αλλά και με τη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου και την τελική κρίση. 

 Ο Όρθρος είναι η σπουδαιότερη ιερή ακολουθία του νυχθημέρου και η αρχαιότερη της Εκκλησίας. Στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας, «Όρθρος» ονομάζεται η πρωινή ακολουθία που τελείται στους Ναούς. Η ακολουθία του Όρθρου μπορεί να τελεστεί ανεξάρτητα από οποιαδήποτε ακολουθία κατά τις πρωινές ώρες. Ο όρθρος τελείται κατά το τέλος της νύχτας και τις πρώτες ώρες της ημέρας. Η ακολουθία αποτελεί ένα είδος δοξολογίας προς τον Χριστό, που είναι το Φως του κόσμου και ο Ήλιος της Δικαιοσύνης· είναι, επίσης, μία παράκληση στον Κύριο του Σύμπαντος με την ανατολή της καινούργιας ημέρας. Γι΄αυτό και με τη δοξολογία που ψάλλεται στο τέλος της ακολουθίας, υμνείται το λαμπρό φως της ημέρας με την αναφώνηση «Δόξα Σοι τω δείξαντι τό Φως».  

  Ενδεικτικές Δραστηριότητες  

1η Δραστηριότητα: Καταιγισμός ιδεών με τη λέξη «Εορτές». 

 2η Δραστηριότητα: Διαβάζουμε το παρακάτω κείμενο του Ι. Φουντούλη, με τις πληροφορίες για την ακολουθία του Όρθρου. Ακολούθως, γράφουμε κι εμείς μια παράγραφο, με αντίστοιχες πληροφορίες για την ακολουθία του Εσπερινού που αντλούμε από το επόμενο κείμενο του Δ. Βακάρου.

 «Η ακολουθία του Όρθρου έχει τις ρίζες της (όπως και πολλά άλλα στοιχεία της θείας Λατρείας) στην ιουδαϊκή παράδοση, δηλαδή στη λατρεία του ισραηλιτικού ναού και στην προσευχή της συναγωγής. Ο Κύριος και οι Απόστολοι και οι πρώτοι Μαθητές ήταν Εβραίοι και οι συναγωγές των Εβραίων ήταν τα πρώτα κέντρα, προς την εκπόρθηση των οποίων στράφηκε η χριστιανική ιεραποστολή. Σύμφωνα με την εβραϊκή λειτουργική παράδοση, κάθε πρωί έπρεπε να προσφέρεται ως θυσία (στον ιουδαϊκό ναό) ένα νεογέννητο πρόβατο. Τη θυσία αυτή συμπλήρωνε και δεύτερη θυσία, αλλά αναίμακτη. Το όλο αυτό τελετουργικό περιλάμβανε (εκτός από τη θυσία) προσευχές, ψαλμούς και ευλογίες. Αυτή η ιερή τελετουργία επέδρασε στη διαμόρφωση ιδιωτικών προσευχών των Εβραίων κατά την πρωινή ώρα. Στα Ευαγγέλια υπάρχουν μαρτυρίες ότι ο Χριστός προσευχόταν κατά την προβλεπόμενη πρωινή ώρα της προσευχής, το ίδιο δε και οι Απόστολοι και οι μαθητές τους». Ι. Φουντούλη, «Η ακολουθία του Όρθρου»,στο βιβλίο του ίδιου Λειτουργικά θέματα, Η´, Θεσσαλονίκη 1987, σσ. 9-13

  «Η ακολουθία του εσπερινού ή απλά ο εσπερινός αποτελεί την πιο αγαπητή και ευρέως διαδεδομένη μεταξύ των πιστών μελών της Εκκλησίας προσευχή. Είναι η εσπερινή προσευχή της Εκκλησίας. Είναι η ώρα που η ανθρώπινη ψυχή ύστερα από τους κόπους και τους μόχθους της ημέρας έρχεται να συναντήσει τον Δημιουργό της και να εναποθέσει ενώπιον του Κυρίου και Θεού της τις ευχαριστίες, την ευγνωμοσύνη, αλλά και τα αιτήματά της να ευλογήσει ο Θεός τα έργα των χειρών της και να χαρίσει “την παρούσαν εσπέραν και την προσιούσαν νύκτα ειρηνικήν”. Ακόμη, να την διαφυλάξει “εν παντί καιρώ, και κατά την παρούσαν εσπέραν και την προσιούσαν νύκτα, από παντός εχθρού, από πάσης αντικειμένης ενεργείας διαβολικής, και διαλογισμών ματαίων και ενθυμήσεων πονηρών”. Ο εσπερινός θυμίζει την συνάντηση “του Θεού περιπατούντος εν τω παραδείσω το δειλινόν” με τον Αδάμ και την Εύα, τους γενάρχες του ανθρώπινου γένους. Αυτή την ώρα του δειλινού έρχεται ο άνθρωπος στο Ναό για να συναντηθεί με τον Τριαδικό Θεό, με τους αγίους Προφήτες, τους Αποστόλους, την Παναγία και όλους τους αγίους· να συναντηθεί με τις ψυχές των αγαπημένων του προσώπων που βρίσκονται ήδη κοντά στο Θεό και με “τους αδελφούς, οι οποίοι συνέρχονται επί τω αυτώ” για να προσφέρουν την επιλύχνια ευχαριστία. Σύμφωνα με τα λόγια του Κυρίου, ο πιστός άνθρωπος σφραγίζει την ημέρα του με την προσευχή. “Αρκετόν τη ημέρα η κακία αυτής· η γαρ αύριον μεριμνήσει τα εαυτής”. Τώρα, στο “φως ιλαρόν, της αγίας δόξης”, τώρα “ιδόντες φως εσπερινόν”, τώρα είναι η ώρα να ψάλλουμε “υμνούμεν Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα Θεόν”. Τον 14ο μ.Χ. αιώνα, ο άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης ερμηνεύει (και είναι ο πρώτος στην ιστορία της χριστιανικής Λατρείας) την ακολουθία του εσπερινού. Είναι ο πρώτος που σχολιάζει θεο λογικά τον προοιμιακό ψαλμό του εσπερινού, τη Μεγάλη Συναπτή, το Κάθισμα του ψαλτηρίου “Μακάριος ανήρ”, την εσπερινή είσοδο, το προκείμενο, τις λιτανευτικές δεήσεις που ακολουθούν, τη Λιτή και την ευλογία των άρτων (αρτοκλασία). Η μέθοδος του υπομνηματισμού του Αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης αντανακλά την έμφαση της εποχής του. Το υπόμνημά του ειναι γεμάτο από συμβολισμούς. Στα μάτια του σχολιαστού, οι διάφοροι ύμνοι, οι ιεροτελεστίες και οι λειτουργικές κινήσεις του ιερέως, ακόμη και τα άμφιά του, έχουν έναν καθαρό συμβολικό σκοπό. “Όθεν και με την είσοδο αυτή, και το σκύψιμο της κεφαλής, καθώς και με την ανύψωσή της και με την εκφώνηση Σοφία, Ορθοί, και η σφράγιση σταυροειδώςμε το θυμιατό, ή η ανύψωση του Ευαγγελίου, εάν η είσοδος προβλέπει αντί να γίνεται με το θυμιατό να γίνεται με το Ευαγγέλιο, και η επιστροφή πάλι στο Ιερό Βήμα, όλα φανερώνουν το μυστήριο της σωτηρίας. Η έξοδος από το Ιερό Βήμα και η κάθοδος στον κεντρικό Ναό συμβολίζει την κατάβαση του Χριστού από τους ουρανούς και την ταπείνωση. Η ένδυση του ιερέως με τα άμφια δηλώνει την ενσάρκωση. Η στάση του στο μέσον του Ναού και το σκύψιμο της κεφαλής φα νερώνουν την σταύρωση του Χριστού για εμάς στη μέση της γης και τον θάνατό του και την κάθοδο του Σωτήρος στον άδη”. Αυτά τα λόγια του Αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης για την είσοδο του εσπερινού επικεντρώνονται στην έλευση στον κόσμο του Ιησού Χριστού, ο οποίος ήταν και είναι παρών μεταξύ των πιστών, στο πρόσωπο του ιερέως ο οποίος τελεί τον εσπερινό. Από της απόψεως αυτής, η ερμηνεία προσεγγίσεως της πνευματικής κατανοήσεως του εσπερινού, όπως τον τελούσε η πρώτη Εκκλησία, ηχεί στα λόγια του μάρτυρος Επισκόπου Καρθαγένης Κυπριανού, ο οποίος έγραψε αναφορικά με την εσπερινή προσευχή: “Τόσο κατά την ανατολή, όσο και κατά τη δύση του ηλίου και το κλείσιμο της ημέρας, πρέπει να προσευχόμαστε. Αφού ο Χριστός είναι ο αληθινός ήλιος και η αληθινή ημέρα, και καθώς ο ήλιος της ημέρας και η ημέρα του κόσμου φεύγει, όταν εμείς προσευχόμαστε και ζητούμε αυτό το φως να έλθει και πάλι σ᾽ εμάς, προσευχόμαστε για την έλευση του Χριστού, ο οποίος θα μας χαρίσει το αιώνιο φως... Όταν σύμφωνα με τον νόμο της φύσεως η νύχτα εναλλάσσεται με την ημέρα, δεν μπορεί να υπάρξει κακό που να πηγάζει από το σκοτάδι της νύχτας γι᾽αυτούς που προσεύχονται, διότι τα τέκνα του φωτός ζουν την ημέρα ακόμη και στο σκοτάδι της νύχτας. Διότι από πότε είναι χωρίς φως, εκείνος που έχει φως στην καρδιά του; Ή πότε δεν έχει ήλιο και ημέρα, εκείνος του οποίου Ήλιος και Ημέρα είναι ο Χριστός;” Η αρχαία εκκλησιαστική παράδοση της ευχαριστίας για το εσπερινό φως και η πίστη, την οποία αυτή η παράδοση υπονοεί, αφορά στην παρουσία του Χριστού εν τω μέσω αυτών που συνάχθηκαν στο όνομά Του. Ωστόσο, η ίδια η Ορθόδοξη Εκκλησία διατηρεί υπολείμματα αυτής της αρχαίας και ιεράς παραδόσεως. Η Εκκλησία ακόμη αποκαλεί τον εσπερινό με τον αρχαίο του τίτλο: “Η ακολουθία του Λυχνικού ή Λυχνικόν”. Η τάξη της μεταφοράς των μανουαλίων με αναμμένα φώτα από το Ιερό Βήμα ακόμη τελείται· και το Τυπικό προσδιορίζει την τυπική διάτα ξη της επιλυχνίου ευχαριστίας. Ακόμη ψάλλουμε το “φως ιλαρόν, αγίας δόξης”… Δ. Βακάρου, Ο ορθόδοξος εσπερινός (λειτουργική ιστορία), Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 9-10 και 149-153. 

3η Δραστηριότητα: Σκεφτόμαστε όσα συζητήσαμε για τον ημερήσιο και εβδομαδιαίο εορταστικό κύκλο, καθώς και τις ακολουθίες του νυχθημέρου. Επιλέγουμε την ακολουθία που μας ενδιαφέρει, συζητού με με τον συμμαθητή/συμμαθήτριά μας, καταγράφουμε τις απόψεις μας και προτείνουμε έναν νέο τίτλο γι΄αυτήν. Ο Καθηγητής μας τον σημειώνει στον πίνακα. Συζητούμε στην ολομέλεια της τάξης τις προτάσεις μας και επιλέγουμε τον πιο αντιπροσωπευτικό για κάθε ακολουθία. 

 4η Δραστηριότητα: Κατασκευάζουμε/σχεδιάζουμε έναν εννοιολογικό χάρτη με τις ακολουθίες του νυχθημέρου. 

 5η Δραστηριότητα: Χωριζόμαστε σε ομάδες και κατασκευάζουμε πόστερ με τον ημερήσιο και τον εβδομαδιαίο εορτολογικό κύκλο και με τις ακολουθίες του νυχθημέρου. Τα αναρτούμε στην τάξη.

 6η Δραστηριότητα: Προετοιμάζουμε επισκέψεις στον ενοριακό μας Ναό και συμμετέχουμε στις ακολουθίες του νυχθημέρου. 

«Φως ιλαρόν, αγίας δόξης, αθανάτου Πατρός, ουρανίου, αγίου, μάκαρος. Ιησού Χριστέ, ελθόντες επί την ηλίου δύσιν, ειδότες φως εσπερινόν, υμνούμεν Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα Θεόν. Άξιόν σε εν πάσι καιροίς υμνείσθαι φωναίς αισίαις, Υιέ Θεού, ζωήν ο διδούς· διο ο κόσμος σε δοξάζει». (Λυχνικός ύμνος) 

Πηγή: Γεώργιος Φίλιας, Δημήτριος Χοϊλούς, Κωνσταντίνος Πρέντος, Λειτουργική Ζωή της Εκκλησίας
Β´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ , σελ:11-118