Το υλικό κέντρο της Λατρείας (η αρχιτεκτονική του Ναού)

Γένεση και διαμόρφωση του ορθόδοξου χριστιανικού Ναού 

Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, οι πιστοί συγκεντρώνονταν σε σπίτια και ιδιωτικούς χώρους για να ακούσουν το κήρυγμα των Αποστόλων και να λάβουν μέρος στη Θεία Ευχαριστία και στις Αγάπες. Αυτό κράτησε για τρεις περίπου αιώνες, των οποίων κυρίαρχο στοιχείο ήταν οι διωγμοί και σφραγίδα τους το αίμα των μαρτύρων. Μετά το τέλος των διωγμών, η ελευθερία του κηρύγματος είχε ως φυσικό επακόλουθο τον πολλαπλασιασμό των πιστών και τότε, γύρω στον 4ο μ.Χ. αιώνα, ανέκυψε η ανάγκη ευρύχωρων κτιρίων για τις συγκεντρώσεις τους και την τέλεση της Λατρείας. 

i. Ο Ναός ως χώρος τέλεσης της Λατρείας 

 Οι Χριστιανοί από τους πρώτους αιώνες επέδειξαν ιδιαίτερη μέριμνα για τους χώρους τελέσεως του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Ο χώρος, στον οποίο οι χριστιανοί συναθροίζονται για την Λατρεία του Θεού, είναι ο ιερός Ναός. Η ονομασία του προέρχεται από το ρήμα «ναίω» (=κατοικώ) και παραπέμπει σε μεγαλοπρεπή κατοικία. Στον Χριστιανισμό, ο Ναός δεν έχει την έννοια της αποκλειστικής κατοικίας του Θεού, αλλά είναι ο τόπος της Λατρείας και της ιδιαίτερης και φανερής παρουσίας Του. Είναι στενά συνδεδεμένος με τη ζωή της Εκκλησίας και ιδιαίτερα με την ευχαριστιακή σύναξη, η οποία, είναι η κυριότερη σωτηριώδης πράξη της.

 ii Οι πρώτοι Ναοί των Χριστιανών-κατακόμβες 

Κατά την εποχή των διωγμών, οι χριστιανικές συνάξεις γινόταν μυστικά τη νύχτα σε απόμερες οικίες, στην ύπαιθρο, σε σπήλαια και κυρίως στις κατακόμβες. Οι κατακόμβες ήταν υπόγειες, βαθιές δαιδαλώδεις στοές, στις οποίες θάβονταν οι νεκροί για εξοικονόμηση χώρου. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι κατακόμβες ήταν ιδιωτικά κοιμητήρια εύπορων χριστιανών, όπως για παράδειγμα η κατακόμβη της αγίας Δομιτίλης στη Ρώμη, (αρχές του 2ου αιώνα)· το ίδιο και οι κατακόμβες του αγίου Καλλίστου, του Πραιτεξτάτου, του αγίου Σεβαστιανού, της Μήλου, κ.ά. Οι κατακόμβες δεν προσφέρονταν, βεβαίως, για τακτικές λατρευτικές συνάξεις, εξαιτίας της στενότητας του χώρου και της αποπνικτικής ατμόσφαιρας του υπογείου τάφου. Αυτό γινόταν σε έκτακτες περιπτώσεις εξάρσεων των σκληρών διωγμών.

 Ναοδομία 

 i. Ρυθμοί των Ναών 

 Η χριστιανική ναοδομία δημιούργησε διάφορους ρυθμούς ναών. Πρώτος χρησιμοποιήθηκε ο ρυθμός της χριστιανικής βασιλικής. Οι χριστιανικές βασιλικές ήταν ορθογώνια κτίρια που διαιρούνταν εσωτερικά σε κλίτη. Τα κλίτη των βασιλικών ήταν τρία, πέντε, επτά, μέχρι και εννέα, με το μεσαίο κλίτος να είναι το πιο ευρύχωρο και υψηλότερο. Τα κλίτη χωρίζονταν μεταξύ τους με κίονες και κατέληγαν σε περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα, ενώ τα κενά μεταξύ των κιονοκράνων ενώνονταν συνήθως με τόξα. Πάνω από τα κλίτη σχηματίζονταν υπερώα, τα οποία χρησιμοποιούνταν ως γυναικωνίτες. Στο ανατολικό μέρος του μεσαίου κλίτους βρισκόταν το ιερό Bήμα. Αρχιτεκτονικό παράδειγμα χριστιανικής Βασιλικής αποτελεί ο ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Παράλληλα εμφανίστηκε και ο περίκεντρος ρυθμός (Ροτόντα), κυρίως για βαπτιστήρια και μαρτύρια, δηλαδή για τα οικοδομήματα που κτίζονταν επάνω στους τάφους των μαρτύρων. Πρόκειται για κυκλικά ή οκταγωνικά, συνήθως, κτίρια, με ξύλινη στέγαση και τονισμένους τους κατακόρυφους άξονές τους, προκειμένου να προσδώσουν στους πιστούς μια αίσθηση συγκέντρωσης, ηρεμίας και ψυχικής ανάτασης. Το ιερό τοποθετείται υποχρεωτικά στο κέντρο του Ναού, προκειμένου όλοι οι μετέχοντες στη θεία Λατρεία να έχουν οπτική όσων τελούνται εκεί, θυμίζοντας σκηνή θεάτρου τοποθετημένη στο κέντρο μιας κυκλικής αίθουσας. Δείγμα περί κεντρου ρυθμού είναι ο Ναός του αγίου Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη . Ο συνδυασμός των δύο παραπάνω ρυθμών οδήγησε στην εμφάνιση της βασιλικής με τρούλο. Σημαντική καινοτομία του ρυθμού αυτού αποτέλεσε η στήριξη του μεγάλου σε διαστάσεις τρούλου σε τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα, ικανά να αντέξουν το βάρος του. Ο Ναός της Αγίας του Θεού Σοφί ας στην Κωνσταντινούπολη, αποτελεί το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα βασιλικής μετά τρούλου και είναι ο αριστουργηματικότερος βυζαντινός Ναός όλων των εποχών. Εξέλιξη της βασιλικής με τρούλο αποτελεί ο σταυροειδής   με τρούλο Ναός, που κυριαρχεί από τον 11ο μ.Χ. αιώνα. Στον ρυθμό αυτό, η στέγη διαμορφώνεται σε σχήμα σταυρού, στο κέντρο του οποίου, υψώνεται ο τρούλος επάνω σε τέσσερις κολώνες. 

 ii Τα μέρη του Ναού Ο χριστιανικός Ναός διαιρείται σε τρία μέρη: τον Νάρθηκα, τον κυρίως Ναό και το Ιερό ή Άγιο Βήμα  

Ο Πρόναος ή Νάρθηκας βρίσκεται στο δυτικό άκρο του Ναού. Έχει σχήμα στενόμακρο και επικοινωνεί με τον κυρίως Ναό με τρεις θύρες, από τις οποίες η μεσαία ονομάζεται βασιλική πύλη. Στον Νάρθηκα στέκονταν αρχικά οι κατηχούμενοι και οι μετανοούντες πιστοί. Σήμερα, που δεν υπάρχουν ενήλικοι κατηχούμενοι, ο χώρος αυτός χρησιμεύει για τα προσκυνητάρια, το παγκάρι, τα μανουάλια και το κουτί με τις δωρεές προς τους φτωχούς (το αρχαίο γαζοφυλάκιο).

 Ο κυρίως Ναός βρίσκεται ανάμεσα στο νάρθηκα και στο Ιερό Βήμα και είναι το μεγαλύτερο μέρος του Ναού. Με τον κυρίως Ναό συνδέονται ο γυναικωνίτης και το τέμπλο. Στον κυρίως Ναό υπάρχουν: i) Ο σολέας (από τη λατινική λέξη solum=έδαφος), ο οποίος αποτελεί το μέρος μπροστά από το Ιερό Βήμα που είναι συνήθως υπερυψωμένο και χωρίζεται, πολλές φορές, με κάγκελα από τον υπόλοιπο χώρο,

 ii) Ο αρχιερατικός θρόνος, ο οποίος βρίσκεται στο δεξιό μέρος του κεντρικού κλίτους, λίγο πριν το δεξιό αναλόγιο. Στην αρχή βρίσκονταν πίσω από την Αγία Τράπεζα, μεταφέρθηκε δε στην σημερινή του θέση μετά από την επικράτηση του υψηλού τέμπλου,

 iii) Ο άμβωνας, που βρίσκεται στο αριστερό μέρος του κεντρικού κλίτους και
είναι το βήμα, από το οποίο διαβάζεται το Ευαγγέλιο και γίνεται το κήρυγμα, 

 

iv) Τα αναλόγια, που εμφανίστηκαν μετά την επικράτηση της αντιφωνικής ψαλμωδίας και είναι ο χώρος, στον οποίο βρίσκονται οι χοροί των ιεροψαλτών,

 v)Τα στασίδια, που είναι ξύλινα καθίσματα προσαρμοσμένα στους τοίχους του Ναού και κατασκευασμένα έτσι, ώστε να μπορεί κάποιος να στέκεται όρθιος στηρίζοντας τους αγκώνες του στα πλάγια στηρίγματα, vi) Ο γυναικωνίτης, που βρίσκεται πάνω από τον Νάρθηκα, στα πλάγια κλίτη και αποτελεί το ιδιαίτερο μέρος του ναού, στο οποίο στέκονται οι γυναίκες,

 

 

 

 vii) Το τέμπλο ή εικονοστάσι, που είναι το διάφραγμα, το οποίο,

χωρίζει τον κυρίως Ναό από τον Ιερό. Στο Τέμπλο υπάρχουν τρείς θύρες· η μεσαία οδηγεί στην Αγία Τράπεζα και ονομάζεται Ωραία Πύλη. Το ιερό Βήμα είναι το ιερότερο μέρος του Ναού και βρίσκεται ψηλότερα από τον υπόλοιπο Ναό. Βρίσκεται πάντοτε ανατολικά για να θυμίζει τον Παράδεισο. Λέγεται και Πρεσβυτέριο ή Άβατο, γιατί σε αυτό επιτρέπεται να μπαίνουν μονάχα οι ιερείς. Στο Άγιο Βήμα βρίσκονται:

 i) Η Αγία Τράπεζα, που είναι στο κέντρο του Ιερού Βήματος και συνήθως είναι τετράγωνη και μαρμάρινη. Ονομάζεται «Τράπεζα», γιατί σε αυτήν παρατίθεται πνευματική τροφή και «Θυσιαστήριο», γιατί πάνω της τελείται η αναίμακτη Θυσία,

 ii) Το Σύνθρονο, που είναι πίσω από την Αγία Τράπεζα και αποτελείται από μια σειρά καθισμάτων για τους πρεσβυτέρους με τον Επίσκοπο στην μέση,

 iii) Η αγία Πρόθεση ή Προσκομιδή, μια μικρή μαρμάρινη τράπεζα αριστερά της Αγίας Τράπεζας και χρησιμεύει για την προετοιμασία των Τιμίων Δώρων για τη Θ. Ευχαριστία,

 iii) Το σκευοφυλάκιο ή διακονικό, που βρίσκεται στο δεξιό μέρος του Ναού και χρησιμεύει για τη φύλαξη σκευών και αμφίων

 Ο συμβολισμός του ορθόδοξου χριστιανικού Ναού 

 Ο Ναός κατέχει σημαντική θέση μέσα στη ζωή της εκκλησιαστικής κοινότητας, ιδιαίτερα με τους συμβολισμούς, με τους οποίους είναι πλήρης. Αποτελεί μια «εν σμικρώ» (μικρή) απεικόνιση του συνόλου της ορατής και αόρατης δημιουργίας του Θεού. Μέσα σε αυτόν, οι πιστοί, μπορούν να αισθανθούν και να κατανοήσουν αλήθειες που δεν γίνονται αντιληπτές με τις ανθρώπινες αισθήσεις. Ο τρούλος συμβολίζει τον ουρανό και γι’ αυτό εικονίζεται σε αυτόν ο Παντοκράτωρ Χριστός, οι άγγελοι, οι προφήτες και οι άγιοι της πίστεως. Τα κανδήλια και οι πολυέλαιοι συμβολίζουν τα άστρα του ουράνιου θόλου. Το άγιο Βήμα συμβολίζει τον Παράδεισο, την άνω Ιερουσαλήμ (Αποκ. 21,2), μέσα στον οποίο τελείται ακατάπαυστα η ουράνια Θεία Λειτουργία, με λειτουργούς τους αγγέλους. Η αγία Τράπεζα συμβολίζει τον Θρόνο του Εσφαγμένου Αρνίου (Αποκ. 22,3). Οι ιερείς συμβολίζουν τους αγίους αγγέλους, τα λειτουργικά πνεύματα του Θεού (Εβρ. 1,14). Η γη συμβολίζεται με το δάπεδο του Ναού. Εκεί στέκονται οι πιστοί και ατενίζουν τον ουρανό (θόλο), τον Παράδεισο (ιερό βήμα) και τους εικονιζόμενος αγίους.

 «Ο Ναός επιτελεί ένα σημαντικό ρόλο στη ζωή της Εκκλησίας. Είναι στενά συν δεδεμένος με τη ζωή της Εκκλησίας και ιδιαίτερα με την ευχαριστιακή σύναξη, η οποία είναι η κυριότερη σωτηριώδης πράξη της. Εκτός από αυτό, όμως, η σημασία του Ναού για τους πιστούς έχει και βαθύτερες συμβολικές προεκτάσεις. Σύμφωνα με τη Θεολογία των Πατέρων της Εκκλησίας μας, όλες οι ενδοκοσμικές πραγματικότητες, εκτός από την αισθητή τους διάσταση, έχουν και μία υπεραισθητή και μυστική διάσταση. Ο ορθόδοξος Ναός δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Η τεράστια σημασία που έχει για τη ζωή της Εκκλησίας έδωσε την αφορμή για σημαντικούς συμβολισμούς, χρήσιμους για την αναγωγή του πιστού σε υψηλές υπεραισθητές εμπειρίες. Ο ορθόδοξος Ναός είναι μία μικρογραφία του σύμπα ντος κόσμου (ορατού και αόρατου). Είναι ένα ορατό σύμβολο εκείνου που δεν μπορούν να δουν τα ανθρώπινα μάτια». Από την ιστοσελίδα

 Πηγή:Γεώργιος Φίλιας, Δημήτριος Χοϊλούς, Κωνσταντίνος Πρέντος,Λειτουργική Ζωή της Εκκλησίας Β´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, σελ: 151-158