Το ανθρώπινο σώμα

Ο Χριστός και το ανθρώπινο σώμα 

 Η Εκκλησία προσδοκά τη σωτηρία του ανθρώπου, δηλαδή συνολικά της ανθρώπινης ύπαρξης. Δεν διδάσκει, δηλαδή, τη σωτηρία μόνο της ψυχής. «Προσδοκῶ ἀνάστασιν νεκρῶν», ομολογούν οι Χριστιανοί στο Σύμβολο της Πίστεως. Ο Χριστός προσέλαβε πλήρη την ανθρώπινη φύση, πράγμα που σημαίνει ότι προσέλαβε και ανθρώπινη ψυχή και ανθρώπινο σώμα. Και όταν αναστήθηκε δεν εγκατέλειψε το σώμα του. Το αναστημένο του σώμα παρέμενε υλικό, αλλά πλέον ελεύθερο από τη φθορά. Ο ίδιος ο Χριστός διαβεβαί ωσε τους μαθητές του γι’ αυτό, όταν, μετά την ανάστα σή του, τους εμφανίστηκε. Τα σημάδια των καρφιών στα χέρια και στα πόδια του, όπως και το σημάδι του λογχισμού στο πλευρό του, έδειχναν ότι συνέχισε να έχει το δικό του σώμα, όμως πλέον αυτό το σώμα δεν περιοριζόταν από τον χώρο και τον χρόνο. Εμφανίστηκε μέσα στο δωμάτιο όπου ήταν μαζεμένοι οι μαθη τές, και όπου οι πόρτες ήταν κλειστές. Έφαγε μπροστά στους έκπληκτους μαθητές του για να τους δείξει  ότι δεν ήταν άυλο φάντασμα, και μάλιστα τους το είπε κατηγορηματικά: «Κοιτάξτε τα χέρια μου και τα πόδια μου για να βεβαιωθείτε ότι είμαι εγώ ο ίδιος. Ψηλαφίστε με και δείτε· ένα φάντασμα δεν έχει σάρκα και οστά, όπως βλέπετε πως έχω εγώ» 

Ο άνθρωπος και το σώμα του 

Για την Εκκλησία το σώμα κάθε ανθρώπου είναι αναφαίρετη παράμετρος της μοναδικότητάς του. Κι όταν μιλάμε για ψυχή και για σώμα, δεν μιλούμε για δύο αντίθετα και εχθρικά μεταξύ τους συστατικά, αλλά για μια αρμονική σύνθεση. Όλα τα δεδομένα του ανθρώπου, δηλαδή όλα όσα εννοούμε με τη λέξη ψυχή και όλα όσα εννοούμε με τη λέξη σώμα, είναι κτιστά. Υπό την έννοια αυτή, όλα, παρ’ όλες τις διαφορές που μπορεί να έχουν μεταξύ τους, όλα είναι συγγενή μεταξύ τους: ανήκουν στη μεγάλη «οικογένεια» του κτιστού. Κανένα απ’ αυτά δεν είναι τμήμα ή σταγονίδιο της θείας ουσίας. Στη νεκρώσιμη ακολουθία το μυστήριο του θανάτου εκφράζεται ως εξής: H «ψυχή ἐκ τοῦ σώματος βιαίως χωρίζεται ἐκ τῆς ἁρμονίας, καί τῆς συμφυΐας ὁ φυσικώτατος δεσμός […] ἀποτέμνεται» («η ψυχή βίαια χωρίζεται από την αρμονική της σχέση με το σώμα και κόβεται ο φυσικός της δεσμός με αυτό»). Αντίστοιχα, λοιπόν, προς την ανάσταση του Χριστού, οι Χριστιανοί προσδοκούν ανάσταση στην οποία θα συμμετέχει και το σώμα τους. Το σώμα δεν είναι απλώς «περιτύλιγμα» ή «τσόφλι» της ανθρώπινης ύπαρξης, πολύ περισσότερο δεν είναι «φυλακή» ή «τάφος» της ψυχής, όπως πιστεύουν διάφορες φιλοσοφίες και θρησκείες. Στον αρχαίο κόσμο διατυπώθηκαν ποικίλες απόψεις για το σώμα, από την ειδωλοποίηση της ωραιότητάς του, μέχρι την περιφρόνησή του λόγω της φθαρτότητάς του. Κατά την εποχή πάντως κατά την οποία απλώθηκε η Εκκλησία στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, είχε μεγάλη απήχηση η αρνητική στάση απέναντι στο σώμα. Αναφέρεται ότι ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πλωτίνος (3ος αι. μ. Χ.) «αισθανόταν ντροπή που είχε σώμα […]. Δεν δεχόταν ούτε καν να τον πλησιάσει γλύπτης ή ζωγράφος για να φτιάξουν την προτομή ή το πορτρέτο του […]. Δεν φτάνει (έλεγε) που έχουμε φορτωθεί αυτή την εφήμερη μορφή· γιατί να θέλει κανείς να τη διατηρήσει περισσότερο, σαν να ΄ναι κάτι που αξίζει;». Και ο στωικός φιλόσοφος Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος θρηνωδούσε: άνθρωπε «είσαι μια φτωχή ψυχή που κουβαλάει ένα πτώμα» 

Σεβασμός απέναντι στο σώμα  

 Όλα αυτά καταδεικνύουν δύο πράγματα: Ότι το σώμα αφενός αξίζει σεβασμό, και αφετέρου ότι δεν μπορεί να απολυτοποιείται και να γίνεται είδωλο. Οι βιολογικές λειτουργίες είναι δώρο της θείας σοφίας∙ όχι κάτι εφάμαρτο. Ούτε ο ιδρώτας, ούτε η σεξουαλικότητα, ούτε η έμμηνος ρύση μολύνουν πνευματικά τον άνθρωπο. Θέμα αμαρτίας ανακύπτει στον τρόπο του χειρισμού αυτών τον λειτουργιών· όχι σ’ αυτές καθαυτές. Ο άνθρωπος έχει ευθύνη για το σώμα του. «Το σώμα», μας λέει ο απόστολος Παύλος, «δεν έγινε για να πορνεύουμε, αλλά για να δοξάζουμε τον Κύριο, και ο Κύριος θα δοξάσει το σώμα […]. Το σώμα σας είναι ναός του Αγίου Πνεύματος το οποίο σας χάρισε ο Θεός»

  Ειδωλοποίηση του σώματος

  Είναι ευνόητο, λοιπόν, ότι η υγεία αποτελεί σπουδαίο ζήτημα, ώστε ο άνθρωπος να ζει κατά το δυνατόν ήρεμη και δημιουργική ζωή. Ωστόσο τίποτα δεν μπορεί να απολυτοποιείται και να θεοποιείται. Για τον Χριστιανό η υγεία δεν είναι «το πολυτιμότερο αγαθό». Πόσο υγιής είναι, στην πραγματικότητα, ένας άνθρωπος, ο οποίος έχει μεν βιολογική υγεία, αλλά όχι αγάπη; Όσοι εξάλλου κάνουν πράξεις αυτοθυσίας, θέτουν την υγεία και την ίδια τους τη ζωή σε δεύτερη μοίρα. Τι θα γινόταν αν την έθεταν σε πρώτη; Πολύ σημαντικές, επίσης, είναι οι περιπτώσεις των αθεράπευτων αγίων. Είναι κάτι που φαίνεται αντιφατικό ή περίεργο, τουλάχιστον σε όσους απολυτοποιούν την υγεία και πιστεύουν ότι η θρησκευτική ζωή στοχεύει κατεξοχήν στη διατήρησή της. Άγιοι όπως ο απόστολος Παύλος και ο πρόσφατος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης κοιμήθηκαν χωρίς να γιατρευτούν από τις ασθένειες που τους μάστιζαν (και μάλιστα, παρόλο που οι ίδιοι ενεργούσαν, με τη χάρη του Θεού, ιάσεις σε άλλους). Έχουμε να κάνουμε με το μυστήριο του Σταυρού στη ζωή του πιστού. Οι άγιοι αυτοί έζησαν την κένωση του Χριστού και ανέλαβαν τον πόνο του κόσμου, ζώντας οι ίδιοι τις οδύνες των άλλων σε ύψιστο βαθμό. Επιπλέον, στη ζωή αυτών των αγίων φανερώθηκε ότι η σχέση τους με τον Χριστό δεν βασιζόταν σε οιοδήποτε «δεκανίκι». Δεν αγαπούσαν, δηλαδή, τον Χριστό ε π ε ι δ ή τους έδινε υγεία ή ε π ε ι δ ή τους χάριζε επιτυχία κλπ. Η αγάπη τους αφορούσε καθαυτόν τον αγαπημένο, και αυτό φανερώθηκε όταν στη ζωή των αγίων κατέρρευσαν αυτά που ο κόσμος θεωρεί πηγές της ευτυχίας (όπως η υγεία). Η ζωή είναι δεμένη με τη φθορά. Η φθορά αυτή μπορεί να αντιμετωπιστεί ριζικά μόνο με την ανάσταση, την οποία χορηγεί ο Θεός. Η ανάσταση θα φέρει το τέλος του τέλους, ενώ οι ανθρώπινες προσπάθειες (της βιομηχανίας ομορφιάς, καλλυντικών, φαρμάκων κλπ.) απλώς αναβάλλουν το τέλος. Προηγμένες μάλιστα τεχνικές προσφέρουν την ψευδαίσθηση της «αιώνιας νεότητας», εγκλωβίζουν τον άνθρωπο σε έναν τρόμο για τα γηρατειά και δεν τον αφή νουν να ζήσει τις χαρές που δίνει κάθε ιδιαίτερη φάση της ανθρώπινης ζωής.

  Η άσκηση και το σώμα 

 Η άσκηση έχει σωματική φυσιογνωμία σε μεγάλο βαθμό, ακριβώς διότι ο άνθρωπος αποτελεί μια ενότητα. Η νηστεία, για παράδειγμα, είναι πνευματικός κόπος και ταυτόχρονα σωματικός. Η σωματική άσκηση ούτε αποβλέπει στο να εξουθενώσει το σώμα, ούτε σώζει από μόνη της. Αντιθέτως, τον «προπονεί» στο να χαλιναγωγεί τον εγωισμό του, να μην υποτάσσει τα πάντα στις ορέξεις του, κι έτσι να μάθει να δεξιώνεται την αγάπη. «Εμείς οι χριστιανοί», έλεγε στην αιγυπτιακή έρημο ο αββάς Ποιμήν, «δεν διδαχθήκαμε να είμαστε σωματοκτόνοι, αλλά παθοκτόνοι». Μπορούμε να πούμε ότι το φυσικό περιβάλλον αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, προέκταση του ανθρώπινου σώματος. Άλλωστε το φαινόμενο της τροφής σημαίνει μια αδιάκοπη σχέση περιβάλλοντος και ανθρώπου. Αυτό σημαίνει ότι το περιβάλλον δεν είναι κάτι αδιάφορο, που ο άνθρωπος έχει δικαίωμα να το απομυζά. Η φροντίδα του σώματος πρέπει να συνδυάζεται με τη φροντίδα όλου του υλικού κόσμου. Πλευρά της αληθινής νηστείας είναι και η ασκητική (όχι πλεονεκτική, όχι αχόρταγη) χρήση του κόσμου, των διαφόρων ζωικών ειδών, των πηγών ενέργειας κλπ.

 Βήματα μάθησης και έκφρασης 

 Βήμα Πρώτο Είναι σημαντικό να αναρωτηθούμε από την αρχή, τι πιστεύουμε εμείς για την ψυχή και το σώμα του ανθρώπου. Όταν μιλάμε για ψυχή και για σώμα, μιλάμε για δύο αντίθετα και εχθρικά μεταξύ τους συστατικά ή για μια αρμονική σύνθεση; Είναι καλό να καταγράψουμε τις απόψεις μας, για να τις αναστοχαστούμε στο τέλος του μαθήματος.

 Βήμα Δεύτερο Πολλές φορές στην εκκλησιαστική γλώσσα χρησιμοποιούμε τον όρο «πνευματικός». Π.χ. «πνευματική πατρότητα», «πνευματικά λόγια», «πνευματική παράδοση», «πνευματική καθοδήγηση», «πνευματική έκδοση» κ.ά. Τι σημαίνει ο όρος «πνευματικός»; Αφορά μόνο το ανθρώπινο πνεύμα (την ψυχή) και όχι το σώμα; Για να απαντήσουμε, ας σκεφτούμε την ενανθρώπηση του Χριστού και ας φέρουμε στον νου μας ότι τη χάρη του Θεού δεν την δίνει το ανθρώπινο πνεύμα, αλλά το Άγιο Πνεύμα. Χρησιμοποιείστε και την προσευχή «Βασιλεύ ουράνιε, Παράκλητε, το Πνεύμα της αληθείας…», η οποία απευθύνεται στο Άγιο Πνεύμα.

 Παρατηρείστε την παρακάτω εικόνα του Μιχάλη Βασιλάκη. Το γεγονός που αποτυπώνεται συνέβη πριν ή μετά την Ανάσταση του Χριστού; Ποιοι είναι οι πρωταγωνιστές; Σε αυτήν την εικόνα λέει ο Χριστός στον Θωμά: «Φέρε το δάχτυλό σου εδώ και δες τα χέρια μου, και φέρε το χέρι σου και βάλ’ το στην πλευρά μου. Πάψε ν’ αμφιβάλλεις και πίστεψε». 

 Βήμα Τρίτο Ας αναλύσουμε δύο βασικά ζητήματα, που απορρέουν από την πρόσληψη της πλήρους ανθρώπινης φύσης από τον Χριστό. 

 Α. Το σώμα απαιτεί τον ίδιο σεβασμό με το πνεύμα.

 Β. Το σώμα δεν μπορεί να απολυτοποιείται και να γίνεται είδωλο. Οι μισοί θα ασχοληθούμε με το πρώτο ζήτημα και οι άλλοι μισοί με το δεύτερο. Σκοπός είναι να καταθέσουμε τρία επιχειρήματα για το ζήτημα, με βάση όσα μάθαμε και όσα λένε για το κάθε ζήτημα ξεχωριστά οι παρακάτω πηγές: 

Ζήτημα Α. «Ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο» (Ιω. 1:1) «Το σώμα», μας λέει ο απόστολος Παύλος, «δεν έγινε για να πορνεύουμε, αλλά για να δοξάζουμε τον Κύριο, και ο Κύριος θα δοξάσει το σώμα […]. Το σώμα σας είναι ναός του Αγίου Πνεύματος το οποίο σας χάρισε ο Θεός»7. Στο Άγιο Βάπτισμα, «γράφει ο άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης: ο ιερέας “κείρει τις τρίχες της κεφαλής του νεοφώτιστου σταυροειδώς… (και) κάνει αυτήν την κουρά σαν μία σφραγίδα, διότι τον κείρει σταυροειδώς, για να απορρίπτει από τον νου του κάθε περιττή έννοια […]. Ακόμη, η κόμη προ σφέρεται από τον βαπτισθέντα στον Θεό, ως αρχική θυσία του ανθρώπινου σώματος” […]. H ευχή της τριχοκουρίας είναι ένας ύμνος στον άνθρωπο που φωτίσθηκε από το αληθινό Φως και αποκαταστάθηκε στο πρωτόκτιστο κάλλος. Ένας ύμνος στον Θεό για τον άνθρωπο, που τον τίμησε με την Εικόνα Του, που τον στόλισε με ψυχή λογική και σώμα ευπρεπές. Σώμα, του οποίου όλα τα μέλη είναι κατάλληλα για να ευχαριστούν και να δοξο λογούν τον αριστοτέχνη δημιουργό

 Ζήτημα Β: Απόστολος Παύλος: «Φανερά δέ ἐστι τά ἔργα τῆς σαρκός, ἅτινά ἐστι μοιχεία, πορνεία, ἀκαθαρ σία, ἀσέλγεια, εἰδωλολατρία, φαρμακεία, ἔχθραι, ἔρεις, ζῆλοι, θυμοί, ἐριθεῖαι, διχοστασίαι, αἱρέσεις, φθό νοι, φόνοι, μέθαι, κῶμοι καί τά ὅμοια τούτοις». 

 Ιωάννης Χρυσόστομος: «Δε θέλουμε ν’ απομακρύνουμε τη σάρκα, …αλλά τη φθορά. Όχι το σώμα, αλλά τον θάνατο. Άλλο πράγμα είναι το σώμα και άλλο ο θάνατος, άλλο το σώμα και άλλο η φθορά. Ούτε το σώμα είναι φθορά, ούτε η φθορά είναι σώμα. Και είναι βέβαια φθαρτό το σώμα, δεν είναι όμως φθορά το σώμα. Και το σώμα είναι θνητό, δεν είναι όμως θάνατος το σώμα. Ο στεναγμός, λοιπόν, δεν είναι για το σώμα, αλλά για την επικείμενη φθορά. Και αληθινά το σώμα είναι βαρύ και ενοχλητικό και δυσάρεστο, όχι από τη φύση του, αλλά από τη θνητότητα που αργότερα ήρθε σ’ αυτό».

Αφού συζητήσουμε τα επιχειρήματά μας, ας μάθουμε περισσότερα για την ειδωλοποίηση του σώματος και ας αναρωτηθούμε ποια είναι η «υγεία» του σώματος για την οποία τόσο συχνά ευχόμαστε. Για να αντιληφθούμε βαθύτερα το μυστήριο του Σταυρού στη ζωή του πιστού, ας ακούσουμε τα λόγια του αγίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου, όταν αναφέρεται στις ασθένειές του: «Ευχαριστώ τον Θεό, που μου έδωσε πολλές αρρώστιες. Πολλές φορές του λέω: “Χριστέ μου η αγάπη Σου δεν έχει όρια”. Το πώς ζω είναι ένα θαύμα. Μέσα στις άλλες μου αρρώστιες έχω καρκίνο στην υπόφυση. Δημιουργήθηκε εκεί όγκος που μεγαλώνει και πιέζει το οπτικό νεύρο. Γι’ αυτό τώρα πια δεν βλέπω. Πονάω φοβερά. Προσεύχομαι, όμως, σηκώνοντας τον Σταυρό του Χριστού με υπομονή […]. Γι’ αυτό δεν προσεύχομαι να με κάνει ο Θεός καλά. Προσεύχομαι να με κάνει καλό».

 Βήμα Τέταρτο Η άσκηση του σώματος βοηθά τον άνθρωπο να υποδεχτεί με το σώμα και το πνεύμα του τον Θεό. Η σωματική άσκηση ούτε αποβλέπει στο να εξουθενώσει το σώμα, ούτε σώζει από μόνη της. Γιατί είναι απαραίτητη; Ας επιχειρήσουμε να απευθυνθούμε σε έναν φίλο/μία φίλη μας, που μας κάνει μια απλή ερώτηση: «Γιατί να ωφελεί η άσκηση του σώματος την ψυχή μου; Νομίζω ότι δεν χρειάζεται, αφού πνευματικά γνωρίζω τι θέλει ο Θεός από μένα.» Θα μας βοηθήσουν όσα λέει ο όσιος Μακάριος ο Αιγύπτιος: 

 «Η ψυχή […] έχει τη διάκριση του καλού και του κακού, όπως έχουμε τα μάτια […]. Αυτή η διάκριση καθοδηγεί σωστά την ψυχή με το σώμα, όταν περνάει μέσα από τα αγκάθια της ζωής και μέσα από τον βούρκο και τη φωτιά και τους γκρεμούς, δηλαδή μέσα από τις επιθυμίες και τις ηδονές και άλλα αδιέξοδα αυτής της εποχής. Η ψυχή οφείλει, μέσα σε όλα αυτά, να συγκρατεί τον εαυτό της, και να μα ζεύει, να φυλάει το ρούχο του σώματος, με καθαρό μυαλό και θάρρος, με φροντίδα και προσοχή. Μη και σχιστεί στα ξύλα και τα αγκάθια των υποχρεώσεων, των μεριμνών και των προβλημάτων της καθημερινότητας. Μη και καεί στη φωτιά της επιθυμίας. Έτσι φορώντας το σώμα η ψυχή, γυρίζει το βλέμμα για να μη δει κάτι κακό, μαζεύει τα αυτιά για να μην ακούσει να κατηγορούνται οι άνθρωποι, μαζεύει τη γλώσσα για να μην πει λόγια άστοχα, εμποδίζει τα χέρια και τα πόδια να κάνουν κακό. Γιατί η ψυχή έχει τη δυνατότητα να αποστρέψει και να εμποδίσει τα μέλη του σώματος από κακά θεάματα, βλαβερά και χυδαία ακούσματα, λόγια απρεπή και ασχολίες κοσμικές και κακές. Η ψυχή αυτή αποφεύγει τη φαντασία, γιατί προσέχει να μη χάνει η καρδιά τον δρόμο της στον κόσμο με ρεμβασμούς. Έτσι, αγωνίζεται και πασχίζει και συγκρατεί με πολλή προσοχή τα μέλη του σώματος από κάθε κακό, για να το φυλάει σαν το καλό ρούχο, που δεν σχίστηκε, που δεν κάηκε, που έμεινε καθαρό»

Αθανάσιος Ν. Παπαθανασίου, Μάριος Κουκουνάρας Λιάγκης,Θέματα Χριστιανικής Ηθικής και Ποιμαντικής Θεολογίας,ΤΕΥΧΟΣ Α΄ ΘΕΜΑΤΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ Γ΄ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ, σελ:59-65