Φαινόμενο της απάθειας του παρατηρητή

13 Μαρτίου, 1964. Νέα Υόρκη, ώρα 03:15. Η Κάθριν Τζενοβέζε επέστρεφε από τη δουλειά της, ως υπεύθυνη μπαρ. Πλησιάζοντας στο σπίτι της, ένας άγνωστος άνδρας την πλησίασε από πίσω, την ακινητοποίησε και την μαχαίρωσε δύο φορές στην πλάτη. Η Τζενοβέζε στρίγγλισε, φωνάζοντας «Ω Θεέ μου! Με μαχαίρωσαν, βοηθήστε με!». Η γειτονιά ήταν μικρή. Κάποια φώτα άναψαν στα γύρω διαμερίσματα, αλλά δεν φάνηκε κανείς. Από κάπου ακούστηκε μία φωνή «Άσε ήσυχο το κορίτσι». Ο δράστης, απομακρύνθηκε για λίγα λεπτά και η Τζενοβέζε, σύρθηκε μέχρι την είσοδο ενός καταστήματος και παρέμεινε εκεί πεσμένη. Λίγα λεπτά μετά, η γειτονιά ησύχασε. Ο δράστης επέστρεψε και συνέχισε να την μαχαιρώνει. Η Τζενοβέζε συνέχισε να ουρλιάζει. Φώτα άναψαν ξανά στα γύρω διαμερίσματα. Δεν φάνηκε κανείς. Ο δράστης απομακρύνθηκε για να επανέλθει για τρίτη φορά. Μαχαίρωσε την Τζενοβέζε από τον λαιμό έως τα γεννητικά όργανα και την βίασε. Στο τέλος, της απέσπασε 49 δολάρια που βρήκε πάνω της και την άφησε αιμόφυρτη στην είσοδο της πολυκατοικίας, όπου η γυναίκα είχε νωρίτερα καταφέρει να συρθεί.

Το όλο περιστατικό διήρκησε περίπου 35 λεπτά. Τρεις ξεχωριστές και αλλεπάλληλες επιθέσεις, σε πυκνοκατοικημένη, αστική περιοχή και με κραυγές που καλούσαν σε βοήθεια. Αυτόπτες μάρτυρες υπήρχαν. Συνολικά ήταν 38 άτομα που παρακολουθούσαν τα γεγονότα από το παράθυρό τους χωρίς να κάνουν τίποτα. Αργότερα μόνο, αφού τελείωσαν όλα, κάποιος φώναξε την αστυνομία. Το ασθενοφόρο πήρε την νεκρή γυναίκα γύρω στις 04:00.

Τις ημέρες που ακολούθησαν, ψυχολόγοι και λοιποί ειδικοί κλήθηκαν να εξηγήσουν για ποιον λόγο οι μάρτυρες έκαναν ό,τι έκαναν: τίποτα. Κάποιοι είπαν ότι η συμπεριφορά τους ήταν προϊόν συναισθηματικής άρνησης: λόγω του σοκ που υπέστησαν παρακολουθώντας το έγκλημα, έμειναν αδρανείς και μουδιασμένοι. Άλλοι, κατηγόρησαν την τηλεόραση για τον καταιγισμό ωμής τηλεοπτικής βίας που τελικά καθιστά ανίκανους τους ανθρώπους να διακρίνουν την πραγματική από την τηλεοπτική ζωή. Κάποιες ψυχαναλυτικές ερμηνείες έκαναν λόγο για «κώφωση, παραλυσία και υπνωτισμό των μαρτύρων λόγω της υπερέντασης», συμπληρώνοντας πως ένας άνθρωπος με ολοκληρωμένη και υγιή προσωπικότητα δεν θα αντιδρούσε ποτέ με αυτόν τον τρόπο. Ο γνωστός ψυχίατρος Karl Menninger σχολίασε ότι «η κοινωνική απάθεια είναι από μόνη της εκδήλωση επιθετικότητας».

Δύο ψυχολόγοι, ο John Darley και ο Bibb Latane, προφανώς μη ικανοποιημένοι από τις ερμηνείες που δίνονταν για το φαινόμενο, αποφάσισαν να το διερευνήσουν περαιτέρω. Σε μία σειρά πειραμάτων που οργάνωσαν, τα αποτελέσματα που έλαβαν ήταν σταθερά τα ίδια: οι άνθρωποι δεν προσφέρουν την βοήθειά τους σε μία έκτακτη και κατεπείγουσα περίπτωση, όταν στο σκηνικό υπάρχουν ταυτόχρονα και άλλοι άνθρωποι, οι οποίοι όμως βρίσκονται σε κάποια απόσταση μεταξύ τους. Ωστόσο, η αδράνειά τους αυτή δεν οφείλεται σε απάθεια. Αντίθετα, αυτό που βιώνουν εκείνη την στιγμή είναι περισσότερο μία κατάσταση έντονης αναποφασιστικότητας: «να αντιδράσω ή όχι;». Το φαινόμενο της «διάχυσης της ευθύνης», όπως το ονόμασαν (ή σύνδρομο Τζενοβέζε, ή φαινόμενο της απάθειας του παρατηρητή), περιγράφει εκείνες τις περιπτώσεις όπου, όσο περισσότερα άτομα παρίστανται ως μάρτυρες σε κάποιο γεγονός, τόσο λιγότερο υπεύθυνο νιώθει το κάθε μεμονωμένο άτομο, διότι αντιλαμβάνεται πως η ευθύνη για κάποια, οποιαδήποτε αντίδραση, κατανέμεται ισομερώς στο πλήθος. Μία δεύτερη σειρά πειραμάτων που διενήργησαν οι δύο ψυχολόγοι, ανέδειξε έναν ακόμα πρόσθετο παράγοντα: Προτιμούμε να θέσουμε τη ζωή μας ή τη ζωή των άλλων σε κίνδυνο, παρά να ενεργήσουμε αντίθετα με αυτό που κάνουν όλοι. Η αδράνεια των άλλων αποτελεί για εμάς ένδειξη ότι, πιθανώς μία αντίδραση από την πλευρά μας θα ήταν περιττή ή και ανάρμοστη: «αφού δεν κάνει τίποτα κανείς, μάλλον δεν χρειάζεται να κάνω εγώ κάτι».

Κοινωνική επιρροή. Μίμηση. Πόσο αυτόνομη τελικά είναι η συμπεριφορά μας μέσα σε κοινωνικό πλαίσιο; Και πόσο παράδοξο (αλλά πέρα ως πέρα αληθινό) μας φαίνεται το να δίνουμε μεγαλύτερη αξία στα κοινωνικά πρότυπα απ’ ότι στην επιβίωσή μας (ή τη ζωή ενός άλλου ανθρώπου).

Α. Αποστολοπούλου, Ψυχολόγος

Πηγή