"Η απίστευτη ιστορία των Εβραίων της Ζακύνθου"

Λεόρα Γκόλντμπεργκ (Leora Goldberg)

Η απίστευτη ιστορία των Εβραίων της Ζακύνθου 

The Jerusalem Post 13.12.09

Χρειαζόμουν ένα διάλειμμα μετά από ένα μακρύ και κουραστικό εξάμηνο. Η οικογένειά μου είχε φύγει για το νότιο άκρο της Βαλκανικής Χερσονήσου, για ένα άγνωστο νησί στην Ελλάδα. Αποφάσισα να πάω να τους συναντήσω.

Πετάξαμε αεροπορικώς από το Τελ Αβίβ για την Αθήνα και από κει για την πασίγνωστη ανατολή του ηλίου των ανατολικών νησιών και προσγειωθήκαμε στο νησί της Ζακύνθου – το "Φιόρο του Λεβάντε" (λουλούδι της Ανατολής) - που είναι επίσης γνωστό και με την Ιταλική ονομασία του - Zante.

Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, διάβασα τον ταξιδιωτικό οδηγό και έμαθα κάποια πράγματα για την ιστορία, τα γεωργικά προϊόντα και τον καιρό του νησιού αλλά και για την ποιητική καταγωγή του Ελληνικού εθνικού ύμνου. Δεν είχα διαβάσει όμως ούτε λέξη γι’ αυτό που πραγματικά επρόκειτο ν’ ανακαλύψω στο νησί.

Η διαδρομή από το αεροδρόμιο προς τη βίλα μας διήρκεσε μερικά λεπτά. Από το παράκτιο οροπέδιο και ακολουθώντας το στενό και στριφογυριστό δρόμο μέσα από τα χωριά φτάσαμε τελικά στον προορισμό μας.

Μια ηλικιωμένη κυρία, μια τυπική Ελληνική χωρική ντυμένη στα μαύρα, μας καλωσόρισε στο σπίτι της μ’ ένα ζεστό χαμόγελο. Μας πρότεινε να μας ξεναγήσει στο αγαπημένο της αρχοντικό. Ήταν προφανές ότι αυτό το μέρος ήταν το καμάρι της. Η σπιτονοικοκυρά μας μας έδειξε τα διακοσμημένα σε παλαιό στυλ υπνοδωμάτια, το μπάνιο και το σαλόνι. Στην κουζίνα, παρατηρήσαμε τα όμορφα αυθεντικά Ελληνικά πιάτα που κρέμονταν πάνω από τις παλαιές εστίες. Όλα αυτά προορίζονταν για μας.

Της εξηγήσαμε ότι για θρησκευτικούς λόγους δεν θα μπορούσαμε, δυστυχώς, να χρησιμοποιήσουμε τα σκεύη της κουζίνας της και ότι είχαμε φέρει τα δικά μας.

Τότε ήταν που άρχισαν όλα.

Έδειξε μπερδεμένη. Κοίταξε τον πατέρα μου και ξαφνικά τα μάτια της φωτίστηκαν. Πρόσεξε το kippa του (yarmulke). Μας ζήτησε να την ακολουθήσουμε έξω στον κήπο. Από το ύψωμα που στεκόμασταν, αντικρίσαμε μια φανταστική θέα του ωκεανού και των πλοίων. Όμως, εκείνη έδειχνε στην αντίθετη κατεύθυνση.

"Κοιτάξτε εκεί!", είπε.

Ήθελε να μάθει τι βλέπαμε.

"Δέντρα, βλάστηση", της απαντήσαμε.

"Κοιτάξτε ξανά και εστιάστε!", επέμεινε.

"Κάτι απροσδιόριστο που μοιάζει με δόντια, άσπρες κουκκίδες", είπε ο μπαμπάς μου.

Μας κοίταξε για μια στιγμή και είπε: "Αυτό είναι το Εβραϊκό νεκροταφείο".

Σοκαρίστηκα. Μείναμε όλοι κατάπληκτοι. Ήμασταν εδώ, σ’ ένα απομονωμένο νησί στην Ελλάδα. Ποιος είχε ακούσει εδώ ποτέ για Εβραίους; Προσπάθησα να φέρω στο νου μου ιστορίες και εμπειρίες που είχα ακούσει από φίλους που είχαν έρθει εδώ. Τίποτα δεν μου ήρθε στο μυαλό. Από τη στιγμή εκείνη πάντως και μέχρι που έφυγα από την Ελλάδα, οι καλοκαιρινές χαλαρωτικές διακοπές πίνοντας ούζο στην παραλία έγιναν ένα συναρπαστικό ταξίδι. Στο τέλος του, είχα αποκαλύψει μια αξέχαστη ιστορία.

Το επόμενο πρωί, ανέβηκα στο νοικιασμένο μου μοτοποδήλατο και πήγα στο νεκροταφείο. Το ρίγος που με διαπέρασε άρχισε όταν πρωτοαντίκρισα στη μικρή μαύρη πύλη το αστέρι του Δαβίδ. Το τρέμουλο μεγάλωσε καθώς μπήκα μέσα. Ήταν ένα τεράστιο νεκροταφείο που περιείχε εκατοντάδες τάφους από τον 16ο αιώνα ως το 1955. Ο χώρος ήταν καλοδιατηρημένος και σε κάποιους τάφους είχαν στηθεί πέτρες λες και κάποιοι τους είχαν πρόσφατα επισκεφθεί.

1955. Σκέφτηκα για μια στιγμή. Όποιος γνωρίζει έστω και λίγο την ιστορία της Ελλάδας και των νησιών της, ξέρει ότι δεν υπάρχει μέρος που επλήγη περισσότερο από τους Ναζί. Ρόδος, Κέρκυρα, Θεσσαλονίκη, Αθήνα. Οι Εβραϊκές απώλειες στην Ελλάδα ήταν δυσβάσταχτες. Από το 1944, δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου Εβραίοι ακόμη και στις μεγαλύτερες κοινότητες. Δεν είχα, όμως, ακόμη καταλάβει την έννοια των τάφων του "1955" και αποφάσισα να το ερευνήσω.

Σε ένα μικρό σπιτάκι στο κέντρο του νεκροταφείου, βρήκα το φύλακα, τρίτη γενιά φυλάκων του Εβραϊκού νεκροταφείου στη Ζάκυνθο. Η αδυναμία μου να μιλήσω τη γλώσσα δεν μου επέτρεψε να έχω μια ουσιαστική συνομιλία μαζί του. Θέλησα να συνεχίσω την έρευνά μου για την Εβραϊκή ιστορία αυτής της πόλης και μέσα σε πέντε λεπτά ήμουν στο Δημαρχείο. Όταν είπα στον υπάλληλο στη ρεσεψιόν τι ζητούσα, εκείνος με ρώτησε αν είχα ήδη επισκεφθεί τη συναγωγή. Η ερώτηση αυτή είχε γίνει εντελώς φυσικά λες και μιλούσε για κάτι συνηθισμένο.

"Συγνώμη;" Νόμιζα ότι δεν είχα ακούσει καλά. "Μια συναγωγή σ’ αυτό το νησί;"

Μου έδωσε οδηγίες. Η συναγωγή βρισκόταν σ’ έναν πολυσύχναστο δρόμο στο κέντρο του νησιού. Σ’ έναν παράπλευρο δρόμο, ανάμεσα σε δύο κτίρια, ήταν μια μαύρη σιδερένια πύλη σαν αυτή που είχα δει πριν από λίγο στο νεκροταφείο. Πάνω της ήταν μία πέτρινη αψίδα μ’ ένα ανοικτό βιβλίο. Σε μια χαλαρή μετάφραση από το πρωτότυπο Εβραϊκό, ανέφερε: "Σε αυτό το ιερό μέρος βρισκόταν η Συναγωγή Shalom. Εδώ, την εποχή του σεισμού του 1953, κάηκαν παλιοί πάπυροι Torah που είχαν αγοραστεί πριν από την ίδρυση της κοινότητας".

Μέσα από την κλειδωμένη πόρτα είδα δύο αγάλματα. Κρίνοντας από τις μακριές γενειάδες τους, μου φάνηκαν σαν ραβίνοι." Τα λόγια στον τοίχο με διέψευσαν: "Αυτή η πλάκα μνημονεύει την ευγνωμοσύνη των Εβραίων της Ζακύνθου προς το Δήμαρχο Καρρέρ και το Μητροπολίτη Χρυσόστομο".

Προς τι αυτή η αναγνώριση; Ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι; Γιατί τα αγάλματα; Τι έγινε εδώ; Είχα πολλές ερωτήσεις. Έπρεπε να βρω ένα ίχνος, αν όχι μια απάντηση. Επέστρεψα στο Δημαρχείο, ταραγμένη και τρέμοντας. Πλησίασα τον υπάλληλο, ο οποίος με αναγνώρισε, και άρχισα να τον ρωτάω σχετικά με το τι είχε συμβεί εδώ. Με παρέπεμψε στον αντιδήμαρχο στον τρίτο όροφο. Βρήκα το γραφείο του, χτύπησα την πόρτα και τον ρώτησα αν μπορεί να μου διαθέσει λίγα λεπτά. Δέχτηκε με προθυμία. Μισή ώρα αργότερα βγήκα από το γραφείο του με αυτές τις πληροφορίες:

Στις 9 Σεπτεμβρίου 1943, ο Γερμανός διοικητής κατοχής ονόματι Berenz είχε ζητήσει από το δήμαρχο, Λουκά Καρρέρ, έναν κατάλογο όλων των Εβραίων του νησιού. Μετά από διαβουλεύσεις με το Μητροπολίτη Χρυσόστομο απέρριψαν το αίτημα και αποφάσισαν να πάνε μαζί στο γραφείο του κυβερνήτη την επόμενη μέρα. Όταν ο Berenz επέμεινε ξανά στο αίτημά του για τον κατάλογο, ο Μητροπολίτης εξήγησε ότι οι Εβραίοι αυτοί μπορεί να μην ήταν Χριστιανοί αλλά ζούσαν εδώ για εκατοντάδες χρόνια με ειρήνη και ησυχία. Ποτέ δεν ενόχλησαν κανέναν, είχε πει. Ήταν Έλληνες όσο και όλοι οι άλλοι και, ενδεχόμενη φυγή τους, θ’ αποτελούσε προσβολή για όλους τους κατοίκους της Ζακύνθου. Ο κυβερνήτης όμως επέμενε να του δώσουν τα ονόματα. Ο Μητροπολίτης τότε του έδωσε ένα κομμάτι χαρτί που περιείχε μόνο δύο ονόματα: Μητροπολίτης Χρυσόστομος και Δήμαρχος Καρρέρ. Επιπλέον, ο Μητροπολίτης έγραψε μια επιστολή προς τον ίδιο το Χίτλερ στην οποία ανέφερε ότι οι Εβραίοι της Ζακύνθου ήταν υπό την εποπτεία του.

Ο αποσβολωμένος κυβερνήτης πήρε τα δύο έγγραφα και τα έστειλε στο στρατιωτικό διοικητή των Ναζί στο Βερολίνο. Εν τω μεταξύ, μη ξέροντας τι θα συμβεί, οι ηγέτες του νησιού έστειλαν τους Εβραίους σε Χριστιανικά σπίτια στους λόφους για να τους κρύψουν. Ωστόσο, η Ναζιστική εντολή συγκέντρωσης των Εβραίων ανακλήθηκε σύντομα - χάρη στους αφοσιωμένους ηγέτες που έθεσαν σε κίνδυνο τη ζωή τους για να τους σώσουν. Τον Οκτώβριο του 1944, οι Γερμανοί αποχώρησαν από το νησί, αφήνοντας πίσω τους 275 Εβραίους. Το σύνολο του Εβραϊκού πληθυσμού είχε επιζήσει τη στιγμή που σε πολλές άλλες περιοχές οι Εβραϊκές κοινότητες είχαν εξολοθρευτεί.

Αυτή η μοναδική ιστορία περιγράφεται στο βιβλίο του Διονυσίου Στραβόλεμου Μια Πράξη Ηρωισμού – Μια Δικαίωση καθώς και στην ταινία μικρού μήκους του Τόνυ Λυκουρέση "Το Τραγούδι της Ζωής". Σύμφωνα με τον ξεναγό Haim Ischakis, το 1947, ένας μεγάλος αριθμός Ζακυνθινών Εβραίων μετανάστευσε (Aliya) ενώ άλλοι μετακόμισαν στην Αθήνα. Το 1948, σε αναγνώριση του ηρωισμού των Ζακυνθινών κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, η Εβραϊκή κοινότητα δώρισε τα βιτρό για τα παράθυρα της εκκλησίας του Αγίου Διονυσίου. Τον Αύγουστο του 1953, το νησί χτυπήθηκε από ένα φοβερό σεισμό και ολόκληρη η Εβραϊκή συνοικία, συμπεριλαμβανομένων των δύο συναγωγών της, καταστράφηκε. Λίγο αργότερα, οι υπόλοιποι 38 Εβραίοι μετακόμισαν στην Αθήνα. Το 1978, το Yad Vashem τίμησε το Μητροπολίτη Χρυσόστομο και το Δήμαρχο Λουκά Καρρέρ απονέμοντάς τους τον τίτλο του "Δικαίου των Εθνών". Το Μάρτιο του 1982, ο τελευταίος εναπομείνας Εβραίος της Ζακύνθου, ο Ermandos Mordos, πέθανε στο νησί και θάφτηκε στην Αθήνα. Έτσι, ο κύκλος της Εβραϊκής παρουσίας έφτασε στο τέλος του μετά από πέντε αιώνες. Το 1992, στο χώρο όπου έστεκε πριν από τον σεισμό η Σεφαραδίτικη συναγωγή, το Ισραηλιτικό Συμβούλιο στην Ελλάδα έστησε δύο μαρμάρινα μνημεία ως φόρο τιμής στο Μητροπολίτη και το Δήμαρχο.

Λίγες ημέρες πριν από την προγραμματισμένη αναχώρησή μου από το νησί και την επιστροφή μου στην πατρίδα, πήγα σε μια τράπεζα για ν’ αλλάξω κάποια δολάρια σε ευρώ. Ακόμη όμως και σ’ ένα τέτοιο απλό μέρος όπως είναι μια τράπεζα, κατάφερα να προσθέσω άλλο ένα κομμάτι σ’ αυτό το Εβραϊκό παζλ. Όταν έφτασε η σειρά μου, με φώναξε μία υπάλληλος που μιλούσε στο τηλέφωνο και έτρωγε ένα σάντουιτς. Όταν της έδωσα τα δολάρια, αυτή έβαλε κάποια ευρώ σ’ ένα φάκελο χωρίς να ζητήσει ταυτότητα.

Όταν αργότερα άνοιξα το φάκελο, είδα με έκπληξη περισσότερα χρήματα απ’ όσα έπρεπε. Τα χρήματα που είχαν μπει στο φάκελο δεν είχαν υπολογιστεί σωστά και, αντί να μου δώσει ευρώ που αντιστοιχούσαν σε $1.000, εκείνη μου είχε δώσει ευρώ που αντιστοιχούσαν σε $10.000! Το γεγονός βέβαια δεν μου προκάλεσε μεγάλη έκπληξη γιατί η υπάλληλος δεν μου είχε δώσει καμία προσοχή. Τελικά, όμως, όταν η τράπεζα θα καταλάβαινε το λάθος, δεν θα υπήρχε τρόπος να επικοινωνήσει μαζί μου καθώς δεν μου είχε ζητηθεί κάποιο στοιχείο ταυτότητας.

Το επόμενο πρωί, τηλεφώνησα στην τράπεζα και ζήτησα να μιλήσω στον διευθυντή. Ζήτησα να μάθω αν υπήρξε κάποιο πρόβλημα στους λογαριασμούς της προηγούμενης μέρας.

"Πρέπει να είστε η γυναίκα με τα δολάρια", μου είπε προσκαλώντας με αμέσως στο γραφείο του.

Μια ώρα αργότερα, ήμουν στην τράπεζα. Όταν μπήκα στο γραφείο του διευθυντή, ένας άντρας που καθόταν απέναντί του σηκώθηκε και μου παραχώρησε τη θέση του. Μοιράστηκα την εμπειρία μου μαζί του, επισημαίνοντας πόσο εύκολο θα μου ήταν να εξαφανιστώ με τα χρήματα. Ο ίδιος ο διευθυντής μου ζήτησε συγνώμη για τον αντιεπαγγελματικό τρόπο που με αντιμετώπισαν και με ευχαρίστησε επανειλημμένα για την επιστροφή των χρημάτων.

Για να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του, κάλεσε εμένα και την οικογένειά μου σε δείπνο σ’ ένα αριστοκρατικό εστιατόριο. Του εξήγησα ότι το θέμα του φαγητού είναι πολύ περίπλοκο για μας λόγω του ότι ήμασταν θρησκευόμενοι Εβραίοι. Μου ζήτησε τότε τη διεύθυνσή μου για να μας στείλει ένα κιβώτιο κρασί.

"Αυτό είναι επίσης πρόβλημα", είπα. Του εξήγησα ότι είχα έρθει από το Ισραήλ πριν από μία εβδομάδα για διακοπές αλλά είχα παρασυρθεί σε μια αναζήτηση.

"Λίγες ημέρες μετά την άφιξή μου, ανακάλυψα με μεγάλη μου έκπληξη την Εβραϊκή κοινότητα που υπήρχε εδώ μέχρι πριν από 25 χρόνια", του εξήγησα. "Δεν μου χρωστάτε τίποτα. Στην πραγματικότητα, δώσατε σ’ εμένα και το λαό μου πάρα πολλά. Το λιγότερο που μπορώ να κάνω ως Εβραία για να δείξω την εκτίμησή μου για τα όσα κάνατε για τους Εβραίους της Ζακύνθου είναι να επιστρέψω τα χρήματα που δεν ανήκουν σε μένα και να σας πω 'Ευχαριστώ!'".

Έπεσε σιωπή που φάνηκε να κράτησε πολύ ώρα.

Ο άντρας που μου είχε δώσει τη θέση του όταν μπήκα μέσα και δεν είχε πει ούτε λέξη κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μας, σηκώθηκε τότε με δάκρυα στα μάτια, γύρισε προς εμένα και είπε:

"Ως εγγονός του Δημάρχου Καρρέρ, είμαι ιδιαίτερα συγκλονισμένος και θέλω να σας ευχαριστήσω!"

[http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1260447422761&pagename=JPost/JPArticle/ShowFull]

 

Αναδημοσίευση: http://www.nyxthimeron.com/2014/01/128.html