Playback : θέατρο εμψύχωσης

Το Playback είναι ένα είδος θεάτρου εμψύχωσης που ξεκίνησε από την Αμερική (Jonathan Fox & Jo Salas, 1973) και αναπτύχθηκε σε διάφορες χώρες του κόσμου την τελευταία εικοσαετία. Συνδυάζει το σωματικό θέατρο με τη τεχνικές που προκύπτουν από τη δραματοθεραπεία, το ψυχόδραμα και το κοινωνικό θέατρο.
Το Playback αποτελεί ένα θεατρικό δρώμενο κατά το οποίο ένας θίασος ειδικά εκπαιδευμένων ηθοποιών αναλαμβάνει να αναπαραστήσει ιστορίες και αφηγήσεις των θεατών. Η επικοινωνία μεταξύ θεατών και ηθοποιών γίνεται με τη βοήθεια ενός συντονιστή- σκηνοθέτη που είναι παρών στο δρώμενο και αντλεί θεματικό υλικό από το κοινό για να το αναπαραστήσουν οι ηθοποιοί μέσω αυτοσχεδιασμού. Ο αυτοσχεδιασμός περιλαμβάνει ήχους, κίνηση, διάλογο, χρήση αντικειμένων, μουσική, τραγούδι και φωτισμούς.


Ποιο είναι το έργο της παράστασης;


Το έργο της παράστασης δεν είναι προκατασκευασμένο. «Γράφεται» κάθε φορά από τους θεατές και είναι διαφορετικό σε κάθε παράσταση, ανάλογα με αυτά που θα θελήσουν να μοιραστούν οι θεατές με τη βοήθεια του συντονιστή. Το θεματικό υλικό αυτό της παράστασης μπορεί να είναι οτιδήποτε: αρχικά απλές λέξεις ή φράσεις με κάποιο θέμα, καθημερινά περιστατικά, γεγονότα από την επικαιρότητα, μέχρι μεγαλύτερες ιστορίες, κωμικές ή δραματικές, που κάποιοι θεατές αποφασίζουν να μοιραστούν ή ακόμα και όνειρα, επιθυμίες ή τραγούδια. Ο συντονιστής μεταφέρει το εκάστοτε υλικό που αναφέρουν οι θεατές στους ηθοποιούς της ομάδας και προτείνει μια συγκεκριμένη θεατρική φόρμα μέσω της οποίας γίνεται η αναπαράσταση.


Ποιες είναι οι τεχνικές του Playback;


Το Playback είναι ένα θέατρο αυτοσχεδιασμού που βασίζεται σε κάποιες θεατρικές φόρμες. Οι θεατρικές φόρμες του Playback είναι συγκεκριμένες διεθνώς, αλλά κάθε ομάδα τις συνταιριάζει με το δικό της τρόπο και επινοεί και τις δικές της. Στις μεγαλύτερες ιστορίες ο κάθε θεατής που αφηγείται την ιστορία του επιλέγει ποιος ηθοποιός θα παίξει τον κάθε ρόλο στην ιστορία αυτή. Στις παραστάσεις όλο το θέαμα γίνεται αυτοσχεδιαστικά, χωρίς καμία προετοιμασία. Η προετοιμασία έχει ήδη γίνει στις πρόβες- οι ηθοποιοί έχουν ασκηθεί σε κοινούς κώδικες. Καθ’ όλη τη διάρκεια του θεάματος υπάρχει ζωντανή μουσική από μουσικό που αυτοσχεδιάζει υπογραμμίζοντας τη δράση.


Κι αν κανείς θεατής δε θέλει να μιλήσει;


Αυτό συνήθως δεν συμβαίνει στο Playback. Πρώτον, γιατί το κοινό ξέρει από την αρχή ότι πάει σε μια παράσταση στην οποία θα πάρει μέρος- χωρίς να είναι βεβαίως υποχρεωμένο να μιλήσει. Άρα έχει προϊδεαστεί. Δεύτερον, γιατί υπάρχει ο συντονιστής που έχει ειδικές τεχνικές στο να αντλήσει θέματα από το κοινό. Τρίτον, διότι οι ηθοποιοί αρχικά παίρνουν το λόγο και συστήνονται λέγοντας μικρές δικές τους ιστορίες. Υπάρχουν κι άλλοι τρόποι για να «ζεσταθεί» το κοινό. Τέλος, αν όλα αποτύχουν οι ηθοποιοί, ασκημένοι στον αυτοσχεδιασμό, αναλαμβάνουν τη δράση. Παρόλα αυτά, θεωρητικά υπάρχει και η περίπτωση να μη θέλει κανείς να μιλήσει. Τότε δεν μπορεί να γίνει παράσταση… έχει κι αυτό κάτι να μας πει!


Ποιος είναι ο στόχος του Playback; Είναι θέατρο ή μήπως είναι θεραπεία;


Οι παραστάσεις Playback είναι θεατρικά γεγονότα με σκοπό την επικοινωνία και την εμψύχωση των θεατών. Όταν παίζονται σε θέατρο έχουν καλλιτεχνικό σκοπό και συγκεκριμένο αισθητικό ύφος. Μπορεί να έχουν κάποιο συγκεκριμένο στόχο εκπαιδευτικό ή θεραπευτικό όταν παίζονται σε ανάλογους χώρους (π.χ. σχολεία, ψυχιατρεία, κέντρα απεξάρτησης, φυλακές), αλλά ακόμη και εκεί παίζει σημαντικό ρόλο το αισθητικό αποτέλεσμα.
Η εργασία του συντονιστή βασίζεται σε πάνω από 15 χρόνια εμπειρίας στο χώρο του θεραπευτικού θεάτρου, όχι μόνο με άτομα που έχουν σοβαρές ψυχικές παθήσεις αλλά και με απλούς ανθρώπους που θέλουν να μιλήσουν για τη ζωή τους. Έχοντας σκηνοθετήσει, αλλά και συμμετάσχει ο ίδιος ως performer σε δραματοθεραπευτικές παραστάσεις, βλέπει το θέατρο Playback σαν ένα πολύτιμο εργαλείο θεατρικού πειραματισμού, το οποίο προκαλεί τη σχέση ηθοποιών-θεατών, ως δρώντα μέλη ενός θεάματος που ανακαλεί μνήμες και δίνει υπαρξιακό νόημα την συλλογική ανθρώπινη εμπειρία.
Είναι εντυπωσιακό πόσο συναισθηματικά κοντά νιώθει ο κόσμος όταν συμμετέχει σε μια παράσταση Playback και ότι νιώθουν να έχουν μοιραστεί πολλά ακόμη και αυτοί που μπορεί να μην έχουν μιλήσει καθόλου. Συνήθως η κατάλληλη υποδοχή και ο αποχαιρετισμός των θεατών μετά την παράσταση – ίσως με ένα ποτό και μουσική υπόκρουση- μπορεί να βοηθήσει τη δημιουργία ζεστού κλίματος και την ανταλλαγή απόψεων.


Γιατί λέμε μια ιστορία;

για να την κατανοήσουμε
για να την ξαναθυμηθούμε
για να μας νιώσουν
για να πάρουν το μέρος μας
για να βρούμε κάτι ν’ απαντήσουμε
για να κρύψουμε την αληθινή ιστορία
για να δώσουμε μορφή στο χάος
για να μας ακούσουν
για ν’ ανακαλύψουμε την αλήθεια
για να μας αγαπήσουν
για να μη βαριόμαστε
για να βρούμε μια ταυτότητα
για να προσευχηθούμε
για να την τιμήσουμε
για ν’ απαλλαγούμε απ’ αυτήν
για να ενωθούμε με τους άλλους
για να ξεχωρίσουμε απ’ τους άλλους
για να πάρουμε προσοχή
για να πούμε ψέματα
για να ονειρευτούμε
για να διαλευκάνουμε ένα μυστήριο
για να εξιλεωθούμε
για ν’ απολογηθούμε
για να συγκινήσουμε
για να δικαιωθούμε
για να δούμε τις αντιδράσεις των άλλων
για να τους τρομάξουμε
για να κλάψουμε μαζί
για να συμπαρασταθούμε
για να νιώσουμε δύναμη
για να ξεφοβηθούμε
για να πούμε ένα μυστικό
για να τους ξεγελάσουμε
για να τους πείσουμε
για να δούμε τι θα κάνουν
για να τη μάθουν όλοι ……

Λίγα λόγια για το ταξίδι του Playback από τη μεριά του συντονιστή…


Playback: Ένα θέατρο αναβίωσης


Μέσα σ’ ένα κόσμο εικόνας, πληροφορίας και επιτάχυνσης, αυτό που χάνεται είναι η αξία της προσωπικής στιγμής. Η ευκαιρία νa αναλογιστούμε το ρόλο μας στο παιχνίδι της καθημερινότητας. Ένα γεγονός ζωής συνήθως απωθείται, παρακάμπτεται ή εξαντλείται στο κυνήγι του επόμενου. Γιατί αυτό που ζήσαμε δεν ήταν εκεί. Οι προσωπικές ανταλλαγές απειλούνται από επιταγές βιασύνης, ληξιπρόθεσμα σχέδια, διεκπεραιώσεις συναισθημάτων. Αυτό που βιώνει ο καθένας λείπει. Τολμά να βγει σε σπάνιες στιγμές εξομολόγησης, που συχνά χρειάζονται ένα κάδρο για να αναρτηθούν: «συνεδρία», «ραντεβού», «συνημμένο», «chat»… Τα τοπία σ΄ αυτά τα κάδρα είναι χώροι μετάβασης. Το φανταστικό με το πραγματικό συνυπάρχουν. Πασχίζουν για ένα σύμβολο που θα τους επιτρέψει να υπάρξουν. Όταν το βρουν αλλάζουν σταθμό, μπορούν και συνεχίζουν. Εξελίσσονται. Αν όχι, τα τοπία αποκτούν κάτι αλλόκοτο, μισοτελειωμένο, αποσπασματικό ή νεκρώνονται. Όπως και οι ιστορίες που αφηγούνται.
Το Playback είναι ένας χώρος μετάβασης. Κάθε διαδικασία μετάβασης χρειάζεται μια τελετουργία. Υπάρχει ένα «εδώ και τώρα» - ο χώρος, ο χρόνος, τα πρόσωπα- που θα συναντήσει το «εκεί και τότε», μέσα σ΄ ένα ταξίδι ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα. Η ομάδα των ηθοποιών ενεργεί ως καταλύτης και ο συντονιστής ζεσταίνει το κοινό για τη χημική αντίδραση. Οι θεατές μετέχουν στο δρώμενο μέσα από αφηγήσεις προσωπικών τους βιωμάτων. Οι αφηγήσεις τους ζωντανεύουν στη σκηνή από την ομάδα των καλλιτεχνών της παράστασης- ηθοποιούς, μουσικό, σκηνογράφο, φωτιστή.
Οι ηθοποιοί βασίζονται στη δική τους μυστική «συνομωσία» για τον κόσμο, μέσα από τη σχέση τους με την ομάδα και τους συμβολικούς κώδικες που έχουν αποκτήσει με τις πρόβες. Οι πρόβες διαρκούν όσο χρόνο χρειάζεται για να μπορέσουν να αναπτυχθούν σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της ομάδας. Εμπεριέχουν την ανάπτυξη δεξιοτεχνίας και ασφάλειας. Πρέπει να τεντωθεί το σκοινί του ακροβάτη για την εφαρμογή της δεξιοτεχνίας του κάθε ηθοποιού στην απόδοση της κάθε ιστορίας, αλλά και το δίχτυ προστασίας που θα υφάνει η ομάδα για να μεταδώσει με ασφάλεια το νόημα της ιστορίας και να διασφαλίσει τα μέλη της από μια πιθανή πτώση. Στη διαδικασία αυτή βρίσκουν εφαρμογή τεχνικές σωματικού θεάτρου και αυτοσχεδιασμού, όπως και τεχνικές δραματοθεραπείας και ψυχοδράματος, έτσι ώστε να μοιραστούν οι ηθοποιοί το προσωπικό τους υλικό και να του προσδώσουν συμβολική μορφή. Ο ήχος, η μουσική, η εικόνα, η κίνηση, ο ρυθμός συνεργάζονται για να δώσουν ζωή στην ιστορία της ομάδας. Η συμβολοποίηση αυτή είναι η αρχή μιας πρώτης γλώσσας επικοινωνίας. Οι πρόβες, ακόμη, απαιτούν στιγμές ομαδικής ζωής, συνεστιάσεις, παιχνίδια γνωριμίας…Η ετοιμασία είναι η σε βάθος γνωριμία των ηθοποιών ως άτομα και η ανάπτυξη μιας κοινής θεατρικής γλώσσας.
Και τότε φτάνουν οι θεατές για πουν τις ιστορίες τους. Τι είναι όμως μια ιστορία; Μπορεί να είναι ένα καθημερινό περιστατικό, ένα σημαντικό γεγονός ζωής, ένα αστείο, ένα όνειρο. Μια ιστορία μπορεί να είναι και μια λέξη μόνο, μια εικόνα, μια ατάκα ή ένας στίχος. Σημασία έχει η πρόθεση. Για ποιο λόγο θέλει ο αφηγητής να τη μοιραστεί και τι θέλει να δει στην αναπαράστασή της. Η αναπαράσταση κάθε ιστορίας εκφράζεται μέσα από θεατρικά σύμβολα. Γίνεται θεατρική πράξη. Βρίσκει χώρο για να ζήσει και να καθρεφτίσει για όσο χρειαστεί τα βιώματα που μοιράζεται το κοινό. Πολλές φορές ο καθρέφτης παραμορφώνει, αλλάζει, στοιχειώνει ή διακωμωδεί. Κάποιες φορές αποδομεί τη περιπέτεια και απομυθοποιεί την ιστορία μας. Άλλοτε φτιάχνει μια κατασκευή να κρατηθούμε μέσα στη σύγχυση ή στον πόνο. Συχνά δίνει την ευκαιρία μιας άλλης οπτικής σ’ αυτό που έχουμε ζήσει. Αλλά υπάρχουν και μερικές φορές που «όντως, έτσι έγινε ακριβώς»! Ή τουλάχιστον έτσι θέλουμε να το θυμόμαστε.
Κάθε ιστορία ανοίγει ένα ακόμη παράθυρο στη μνήμη. Δίνει το χέρι σε μια επόμενη ιστορία. Δική μας ή κάποιου άλλου. Φτιάχνει σχέσεις ή … υπόσχεται. Ποιος είναι άραγε ο «αντικειμενικός σκοπός»; Ίσως, όταν η παράσταση κλείσει, να μπορούμε να κοιταχτούμε στα μάτια. Και αργότερα, στην ανάμνηση της στιγμής, να μας ξεφεύγει ένα χαμόγελο. Μια μνήμη που να δίνει νόημα σ’ αυτό που ζούμε.


Λάμπρος Γιώτης - Συντονιστής της Ομάδας
Πηγή