Γιώργος Καπετανάκης:ΠΡΟΤΑΣΗ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΕ ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΡΑΣΗΣ-Συνοπτική παρουσίαση της εργασίας

Χθες  30 /10 /2012 και ώρα 15:00 -17:30 στη Θεολογική σχολή Αθήνας κρίθηκε η Διδ. Διατριβή του Γ. Καπετανάκη με θέμα «ΠΡΟΤΑΣΗ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟ  ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ  ΜΕ ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΡΑΣΗΣ» και αξιολογήθηκε ως «Άριστη».

Την κρίση και αξιολόγηση έκαναν οι:

Καθηγητής Εμ. Περσελής, επιβλέπων

Καθηγητής Γεώργιος Φίλιας, μέλος τριμελούς

Επικ. Καθηγητής Αθ. Γλάρος, μέλος τριμελούς

Καθηγητής Η. Ματσαγκούρας, μέλος επταμελούς

Καθηγητής Γ. Φλουρής, μέλος επταμελούς

Καθηγητή Κ. Δεληκωσταντής, μέλος επταμελούς

Αναπλ. Καθηγητή Β. Γαϊτάνης, μέλος επταμελούς

Συνοπτική παρουσίαση της εργασίας παραθέτουμε στη συνέχεια:

Στο εναρκτήριο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας καταδείξαμε την επαναφορά ή αναβίωση των θρησκειών στο παγκόσμιο πολιτισμικό και  πολιτικό γίγνεσθαι τους χρόνους της ύστερης νεωτερικότητας ή πρώιμης μετανεωτερικότητας και  εστιάσουμε κυρίως στο ρόλο της θρησκείας και της εκκλησίας  στη σύγχρονη ελληνική κοινωνική πραγματικότητα. Ο  βαθμός παρεμβατικότητάς της στη διαμόρφωση της νέο - ελληνικής ταυτότητας  καθιστά απαραίτητη τη ΘΑ και το  ΜτΘ μια ευκαιρία ανάπτυξης της θρησκευτικής αναζήτησης αλλά ταυτόχρονα και απαραίτητη διαδικασία γνωριμίας ή/και ένταξης των μαθητών και μαθητριών στην κοινότητα του θρησκεύειν.

Ενώ δεν υπάρχει συμφωνία των κοινωνιολόγων για τα όρια της ύστερης νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας οι περισσότεροι συμφωνούν στη διαπίστωση της αναβίωσης της θρησκείας στους χρόνους μας. Με κύρια χαρακτηριστικά της εποχής μας την απαξίωση της παράδοσης του δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού, τον πλουραλισμό, την   αμφισβήτηση της εξουσίας και των θεσμικών φορέων που συνδέονται με τις μεγάλες αφηγήσεις, την  έκρηξη της  τεχνολογίας και τον καταναλωτισμό αλλά και το φόβο μπροστά σε ένα πυρηνικό ατύχημα και την καταστροφή του περιβάλλοντος,  ο σύγχρονος άνθρωπος αναζητά ασφαλείς χώρους για να αντιπαρέλθει τη διακινδύνευση. Ένας τέτοιος τόπος αποδεικνύεται η θρησκεία, με εκφάνσεις  και αποχρώσεις ανάμεσα σε φονταμενταλισμό και συγκρητισμό.

Η θρησκεία ως ίδιον χαρακτηριστικό του ανθρώπου  γίνεται θέμα αγωγής, τόσο στην παγκόσμια κοινότητα όσο και στη χώρα μας που γίνεται μέτοχη όλων αυτών των μετασχηματισμών. Σημαντικό μέρος της ταυτότητας του  σύγχρονου ανθρώπου επηρεάζεται από αυτήν και η δημόσια παιδεία οφείλει να την καταστήσει παράγοντα ασφάλειας και δημοκρατικής συνύπαρξης. Η σύγχρονη ΘΑ βασισμένη στις κοινωνικές ψυχολογικές και παιδαγωγικές αρχές  πρέπει να βοηθήσει το νέο στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς του ως την αυτογνωσία και αυτοοργάνωση. Το ΜτΘ στην ελλαδική πραγματικότητα εστιάζει στην Ορθοδοξία αλλά παράλληλα πρέπει να ασκεί τους μαθητές του Λυκείου στις αρχές της δημοκρατικότητας, της ανεκτικότητας και της συνύπαρξης.

Μια έρευνα για τις λειτουργίες της ΘΑ στην ελληνική εκπαίδευση κρίθηκε απαραίτητη και τα χαρακτηριστικά της καταγράφονται στο   τρίτο κεφάλαιο της εργασίας μας. Διαπιστώνοντας τη μονομέρεια που παρουσιάζει το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα στη διαμόρφωση της σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας, συμπεράναμε ότι ο σχεδιασμός του βασίζεται σε παρωχημένα συστήματα. Μεταξύ τεχνικού, ερμηνευτικού και χειραφετικού ή κριτικού μοντέλου διαπαιδαγώγησης το ελληνικό κράτος, όπως εκφράζεται στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής πολιτικής, έχει επιλέξει το τεχνικό με μικρά βήματα προς το ερμηνευτικό. Τα ΑΠ κυρίως της ΘΑ έχουν αυτό το χαρακτήρα και προάγουν ένα μονοπολιτισμικό πρότυπο.

Η εκπαιδευτική πράξη αυτής της αναπαραγωγής χρειάστηκε μελέτη και καταγραφή. Χρηστικό εργαλείο αποτέλεσε η ΕΔ που εκτός της καταγραφής μιας κατάστασης αναζητά και εφαρμόζει τρόπους αλλαγής της υπάρχουσας κατάστασης τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Η χειραφετικού χαρακτήρα έρευνα που επιλέξαμε να πραγματοποιήσουμε καταδείχθηκε ότι μπορεί να καταστήσει τους μέτοχους της ΘΑ: μαθητές, εκπαιδευτικούς και ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο (γονείς, τοπική κοινωνία) υπεύθυνους για τη ΘΑ, δημιουργούς της γνώσης και να χειραφετηθούν όχι μόνο ως θρησκεύοντα όντα αλλά και ως δημοκρατικοί πολίτες. Επιλέξαμε να την πραγματοποιήσουμε σε σχολικά περιβάλλοντα Λυκείων αφού είναι το τελευταίο στάδιο πριν οι μαθητές γίνουν πολίτες και δεν περιλαμβάνεται στην εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση. Πολίτες της χώρας μας, της ΕΕ και τελικά του κόσμου όλου.

Στο δεύτερο μέρος της διατριβής μας καταγράψαμε την πρακτική λειτουργία της ΘΑ στο ελληνικό λύκειο και όλα εκείνα τα στοιχεία της έρευνάς μου που καθιστούν το ΜτΘ ένα μάθημα υποχρεωτικό που να απευθύνεται σε όλους τους μαθητές και να μην οδηγεί σε αποκλεισμούς. Η  ανάπτυξη κριτικής σκέψης είναι εκείνο το χρηστικό εργαλείο που καταγράψαμε ως απαραίτητο εφόδιο για τη θρησκευτική ανάπυξη των μαθητών για τον αυτο – προσδιορισμό τους, με σεβασμό τόσο στις δικές τους όσο και στων άλλων τις ψυχοκοινωνικές απαιτήσεις. 

Στο τέταρτο κεφάλαιο, συγκεκριμένα,  ερευνήσαμε και καταγράψαμε τη λειτουργικότητα τόσο των ΑΠ της ΘΑ όσο και των προϊόντων τους, τα εγχειρίδια του ΜτΘ στο Γενικό Λύκειο. Διαπιστώσαμε ότι πραγματικά είναι βασισμένα στα τεχνικού ενδιαφέροντος πρότυπα με αποτέλεσμα την αναπαραγωγή ενός μονοπολιτισμικού και φοβικού πρότυπου θρησκεύειν, αυτό της νόμω κρατούσης Εκκλησίας.

Παρά τις δυνατότητες  που προσφέρονται σε αυτές τις ηλικίες να αυτενεργήσουν και να επιλέξουν οι μαθητές κι οι μαθήτριες πρότυπα, το προσφερόμενο ΜτΘ τους στερεί τον πλουραλισμό κι εμμένει σε έναν εγκυκλοπαιδικό ή πολλές φορές και αρνητικό τρόπο παρουσίασης των διαφορετικών θρησκευτικών εκφάνσεων. Εγκλωβίζεται η ΘΑ σε προϊόντα αναπαραγωγής του ελληνοκεντρισμού με αποτέλεσμα οι μαθητές κι οι μαθήτριες Λυκείου που ήδη, μέσω internet, διαβιούν ως πολίτες του κόσμου, να απαξιώνουν το ΜτΘ.

Τόσο τα ΑΠ όσο και τα εγχειρίδια λειτουργούν ως προϊόντα κεντρικού σχεδιασμού και όχι ως πράξη χειραφέτησης και δημοκρατικής συνύπαρξης. Οι μαθητές και πολλές φορές  και οι εκπαιδευτικοί αισθάνονται αμέτοχοι σε όλη αυτή τη διαδικασία, όπως και σε όλη την  ελληνική δευτεροβάθμια εκπαίδευση που απομακρύνεται σιγά - σιγά από τις ανθρωπιστικές σπουδές και α,ποκτά τεχνοκρατικό χαρακτήρα.

Ο τρόπος αλλαγής αυτού του κλίματος είναι η μετασχηματίζουσα μάθηση που προτείνει η ΕΔ που πραγματοποιήσαμε. Η ΕΔ  έχει το χαρακτηριστικό να μπορεί να επιφέρει αλλαγές  σε πραγματικό χρόνο, στο χρόνο πραγματοποίησής της, στο μικρο-επίπεδο που εξετάζει και παρεμβαίνει. Προσεγγίσαμε το ΑΠ της ΘΑ με τη διάθεση να βελτιώσουμε την εφαρμογή του και καταλήξαμε να αναπτύξουμε ένα σχέδιο, θεωρώντας το ΑΠ - σύμφωνα με τον ορισμό του Stenhouse- ως μια απόπειρα κοινοποίησης των βασικών στοιχείων και αρχών μιας εκπαιδευτικής πρότασης κατά τέτοιον τρόπο ούτως ώστε να επιδέχεται λεπτομερή κριτική εξέταση και να είναι δυνατό να μεταφερθεί με επιτυχία στην πράξη. Προσπαθήσαμε δηλαδή μέσω κριτικού στοχασμού πάνω στις πρακτικές μας να διαμορφώσουμε ένα σύνολο με εύστροφους τρόπους, με έξυπνες προτάσεις δοκιμασμένες στις τάξεις μας και ανεπτυγμένες στα πλαίσια της δικής μας ομάδας ΕΔ. Η δυσκολία λειτουργίας του «κλειστού» ισχύοντος ΑΠ ξεπεράστηκε με επανασχεδιασμό των θεμάτων σε οριζόντιο κι όχι κάθετο επίπεδο, όπως γινόταν ως σήμερα, ώστε να πετύχουμε τη σύγκριση των θρησκειών και τη συνύπαρξη των πιστών τους.

Αυτές οι προτάσεις – πράξεις καταγράφονται στο έκτο κεφάλαιο και αποτελούν τον κεντρικό άξονα αναμόρφωσης των ΑΠ της ΘΑ. Τα ΑΠ της πρότασής μας θέτουν ως κέντρο το μαθητή και τη μαθήτρια και έχουν συγκεκριμένες ποιότητες: ελευθερία, δημοκρατία, ανεκτικότητα. Σέβονται τα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα όλων των συμμετεχόντων στη ΘΑ καθώς και τα αναπτυξιακά στάδια των συγκεκριμένων ηλικιακών ομάδων. Αποτελούν μια σύλληψη υποθετική και επιδέχονται συνεχείς βελτιώσεις από όλους τους εμπλεκομένους. Εξ άλλου όλη η πρότασή μας είχε διερευνητικό χαρακτήρα και αποτελεί μια εναλλακτική διδακτική πρόταση χωρίς να επιζητά καθολική ισχύ και αντικειμενικότητα.

Η πρότασή μας για ανάπτυξη ΑΠ ευέλικτων και μαθητοκεντρικών οδήγησε στον επανακαθορισμό της διδακτικής ύλης κι έτσι διευρύναμε τους ορίζοντες του μαθήματος σε πιο ευρωπαικούς ορίζοντες για την Α΄ λυκείου και προς την παγκοσμιότητα ή/και οικουμενικότητα στη Β΄΄ λυκείου. Η ηθική της Γ΄λυκείου, αφήνοντας τα ηνία του σχεδιασμού στους μαθητές και τις μαθήτριες, εμπλουτίστηκε με την πολιτισμική πληθώρα της τοπικής κοινωνίας, που μέσα στο παγκόσμιο πλουραλισμό χαρακτηρίζεται από την πολυσυλλεκτικότητα και την ετερομορφία.

Ουσιαστικά, η παρούσα εργασία είναι η καταγραφή της εκπαιδευτικής πρακτικής μιας ομάδας θεολόγων  που χρησιμοποίησε συνεργατικά παιδαγωγικά μέσα, ώστε να μετατρέψει τη ΘΑ σε πράξη χειραφέτησης τόσο των μαθητών της όσο και των ίδιων. Χρησιμοποιώντας το ήδη υπάρχον ΑΠ δείξαμε ότι μπορούν οι μαθητές να παράξουν νέα γνώση μέσα σε ευέλικτα σχολικά περιβάλλοντα. Το διδακτικό υλικό μπορεί να μην είναι μόνο το εγχειρίδιο αλλά αυτό που οι ίδιοι μαθητές χρησιμοποιούν κάθε φορά για την επίτευξη των σκοπών της ΔΕ. Μέσα από διαφορετικές τεχνικές ( π.χ. αντιγνωμίες,  επισκέψεις και θεματικές προσεγγίσεις) καταδείξαμε την ευρύτητα της ΘΑ και τις δυνατότητες που έχει για να προσφέρει όχι μόνο θρησκευτικό αλλά και πολιτισμικό και κοινωνικό γραμματισμό στους μαθητές και τις μαθήτριες.

Πιστεύουμε  ότι αποτελεί μόνο την απαρχή παρόμοιων εργασιών για τη βελτίωση της ΘΑ που θα βασίζονται στη μεθοδολογία της  ΕΔ και θα παρέχουν την εργαλειακή ενίσχυση είτε των ψυχοκοινωνικών παραγόντων ανάπυξης στους μαθητές και τις μαθήτριες, είτε θα συμβάλλουν στην ολοκλήρωσή τους από θρησκειο-παιδαγωγικής άποψης. Η συγκεκριμενοποίηση αυτών των παραγόντων και η χρηστικότητά τους στο σχεδιασμό νέων ΑΠ θα μπορέσει να καταστήσει το ΜτΘ ένα μάθημα κοινωνικού ενδιαφέροντος και να το εγκεντρίσει στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Οι ίδιοι οι μαθητές και οι μαθήτριες που συμμετείχαν σε όλη την προσπάθεια μας, διαπίστωσαν ότι μπορούν να γίνουν ερευνητές της εκπαιδευτικής διαδικασίας και με τη συνεργασία του θεολόγου να καθορίσουν τη μορφή της ΘΑ και  τη σχέση τους με αυτή. Σε επίπεδο σχολείου έδρασαν αυτόνομα και καθόρισαν το δικό τους ΑΠ. Χρησιμοποίησαν κάθε δυνατότητα που τους παρέχει το σύγχρονο σχολείο για να διαμορφώσουν το χαρακτήρα του ΜτΘ αλλά και το δικό τους.

Οφείλουμε ως εκπαιδευτικοί  να επιτρέψουμε και να στηρίξουμε την αυτενέργεια των μαθητών και μαθητριών μας και να τους παρέχουμε εκείνες τις ελευθερίες που θα τους καταστήσουν υπάρξεις με δυνατότητες αυτοοργάνωσης, δημοκρατικής συνύπαρξης με τον άλλον και τελικά χειραφετημένους πολίτες με υπεύθυνη στάση απέναντι στη θρησκεία εάν στόχος μας είναι η  ειρηνική διαχείριση αυτού του πλανήτη.